Bach is de beste ‘bijbelvertaler’ allertijden
Johannes-Passion, Concertgebouworkest, Groot Omroepkoor & solisten o.l.v. Trevor Pinnock. Matthäus Passion, Nederlands Kamerorkest, Rotterdams Laurens Collegium, Nationaal Jongenskoor & solisten o.l.v. Ivor Bolton. Gehoord: 22/3 en 23/3 Concertgebouw Amsterdam. Herhaling Matthäus Passion 25/3 Concertgebouw.
Door Wenneke Savenije
Trevor Pinnock
Terwijl ik op Palmzondag aan deze recensie begin, is oude muziekspecialist Trevor Pinnock – met zijn 77 jaar nog altijd kwiek, geestdriftig en glashelder – bezig voor de tweede keer Bachs Johannes-Passion in het Concertgebouw te dirigeren. Ondanks pech met de solisten (sopraan Lauryna Bendžiūnaitė moest zich om gezondheidsredenen op het laatste moment laten vervangen door Lydia Teuscher), klonk zijn eerste uitvoering afgelopen vrijdag sterk en aangrijpend. Dat was allereerst te danken aan Bach, die het evangelie van Johannes op zo’n indringende manier heeft weten te verklanken, dat je bij sommige passages letterlijk naar adem zit te snakken, ook al heeft dit oratorium al honderden keren in kerken en concertzalen over de hele wereld geklonken.
Nikolaikirche in Leipzig
Driehonderd jaar geleden werd de Johannes-Passion voor het eerst uitgevoerd in de Nikolaikirche in Leipzig. Het stuk zit boordevol symboliek en turbae (felle dramatische koortjes waarin Bach vlijmscherp expressie geeft aan het haatdragende volk, huichelachtige Schriftgeleerden, onverschillige soldaten en spottende omstanders), die de luisteraar nog altijd wakker schudden. Hoe is het mogelijk dat Bach drie eeuwen geleden theatrale ‘opera-achtige’ muziek schreef, die in sommige passages zelfs nu nog ultramodern klinkt? Denk aan de chromatische baslijn in de slotmaten van Und Hannas sandte ihn gebunden (evangelist, koor), na het kraaien van de haan, waarop Petrus zich weer de woorden van Jezus herinnert, beseft dat hij hem inderdaad verraden heeft en bitter moet wenen. Of aan het geniaal gecomponeerde Wäre dieser nicht ein Übeltäter waarin het koor en orkest in een heftig polyfoon lijnenspel op angstaanjagende wijze omhoogschieten boven schrijnende harmonieën in de bas. Het zijn kippenvelmomenten in klanken die er emotioneel veel dieper inhakken, dan de bijbehorende woorden uit het evangelie van Johannes ooit zouden kunnen bewerkstelligen. Ook onder niet-gelovigen houdt de diep gelovige Bach met zijn universele passiemuziek de betekenis van teksten uit de bijbel in leven.
Trevor Pinnock
Johannes-Passion
Ook Pinnock, die de Johannes-Passion al twintig jaar lang niet meer had uitgevoerd omdat hij worstelde met teksten die hem aanvankelijk nogal antisemitisch voorkwamen, droeg met zijn gewetensvolle uitvoering bij aan de diepe indruk die het stuk maakte. Inmiddels gelooft hij dat Bach juist vooral heeft willen wijzen op onze verantwoordelijkheden als mens. In Het Parool zei Pinnock onlangs hierover: ‘Ik denk dat het onze plicht als musici is om te onthullen dat onze eigen medeplichtigheid aan de onrechtvaardigheden en fouten in de wereld nog steeds bestaat.’ In de Johannes-Passion zijn het de joden als tegenstander van Jezus, die met boze opzet worden opgehitst door hun leiders en daarmee Pilatus negatief beïnvloeden, waardoor ze bijdragen aan diens onrechtvaardige besluit tot kruisiging. Ook wie zwijgt stemt toe en neemt geen verantwoordelijkheid. Door de manier waarop Bach het menselijke en het politieke bij elkaar brengt, waarbij hij er niet voor terugdeinst de barokregels te tarten en de hiërarchische structuur van de muziek in de war te schoppen omwille van de dramatische zeggingskracht, is de betekenis van zijn Johannes-Passion universeel en van alle tijden.
Openingskoor Johannes Passie in handschrift Bach
Het lukte Pinnock om de diepte en het mysterie die schuilgaan in de partituur van Bachs Johannes-Passion over te brengen, niet in de laatste plaats door de waarachtigheid van zijn voortdurend voelbare betrokkenheid bij de expressie van alle noten. Om de zaken op scherp te stellen had Pinnock besloten tot een milde variant op de (ongelijk zwevende) historische stemmingen, waarmee het Concertgebouworkest onder zijn leiding al eerder heeft gewerkt. In zijn eigen woorden: ‘Ik denk dat onze oren zich vrij snel zullen aanpassen aan deze verschuiving van gelijkzwevend temperament, wat een aangenaam tertsbereik oplevert, van zoet tot scherp. Dit is vooral gunstig voor de recitatieven met orgel. De enige grote uitdaging voor strijkers is het aanvankelijk stemmen van kwinten, die met 1/8ste van een komma worden afgevlakt. (Gelijk temperament is uiteraard 1/12).’ Dit zal weinig lezers iets zeggen, maar er zit een hele theorie achter die Pinnock heeft samengevat in de volgende afbeelding.
Bach komt alle eer toe
Voor het orkest komt het er vooral op neer dat de open snaren (de kwinten) onderling en in samenspraak met het orgeltje goed op elkaar afgestemd dienen te worden. Inderdaad werd er grondig gestemd voor aanvang van het duizelingwekkende openingskoor, dat zoveel kracht in zich draagt dat de exacte details van om het even welke uitvoering er eigenlijk al niet eens meer zoveel toe doen. Vanachter zijn pontificaal voor het orkest opgestelde klavecimbel gaf Pinnock, al spelend en in golfbewegingen of juist met kleine driftige gebaren gesticulerend, feilloos energie, vorm en richting aan het polyfone stemmenweefsel, waarbij de recitatieven, koralen, aria’s en koren in optimaal tot de verbeelding sprekende tempi voorbijtrokken in de vijf akten waaruit Bachs Johannes-Passion is opgebouwd: 1) Verrat und Gefangennahme, 2) Verleumdung, 3) Verhör und Geißelung, 4) Kreuzigung und Tod en 5) Grablegung. Met name evangelist Mauro Peter bekende emotioneel op ultieme wijze kleur en vertelde het verhaal van Jezus heftig en bewogen, daarbij vrij zwaar ondersteund door cello, bas, orgel en klavecimbel. Bas Matthew Rose was met zijn krachtige stem een imposante en gezaghebbende Jezus. Bas Johannes Weisser zette een markante Pilatus neer. Sopraan Lydia Teuscher, aanvankelijk nog wat onwennig, en alt Wiebke Lehmkuhl, al meteen op stoom, gaven het onmetelijke lijden van de vrouwen rondom Jezus integer en invoelbaar weer. En zowel het Groot Omroepkoor als het Concertgebouworkest (in redelijk grote bezetting) gaven zich volledig over aan de gelouterde, gedetailleerde, zorgvuldig gearticuleerde en tot in de details genuanceerde visie op Bach van Pinnock, zodat deze uitvoering van de Johannes-Passion in alle opzichten indruk maakte. Zowel de orkestpartijen als de wisselende solostemmen in het orkest werden voortreffelijk uitgevoerd, waarbij met name het fraaie spel van Podyomov, aanvoerder van de hoboïsten, opviel. Om te verduidelijken dat niet hemzelf maar Bach alle eer toekwam, stak Pinnock bij het applaus demonstratief én nederig de partituur van de Johannes-Passion omhoog. Dat zal hij na afloop van zijn tweede uitvoering op zondag zeker nogmaals hebben gedaan.
Ivor Boltons Matthäus-Passion met Nederlands Kamerorkest
Op zaterdagavond klonk in dezelfde zaal Bachs Matthäus-Passion o.l.v. de Britse dirigent Ivor Bolton in een levendige, geïnspireerde en naar het theatrale neigende uitvoering door het Nederlands Kamerorkest, voor de gelegenheid opgesplitst in twee los van elkaar opererende delen, die alert en gedreven musiceerden in kleurrijke dialogen met het transparant en zuiver zingende Rotterdams Laurens Collegium en het ontwapenend expressieve Nationaal Jongenskoor. Ook het niveau van de zes solisten was hoog: tenor Laurence Kilsby overtuigde als evenwichtige en soliede evangelist, de markante maar gevoelige bariton Christopher Maltman was een geloofwaardige Christus, de eerst nog wat stroef zingende sopraan Carolyn Sampson werd gaandeweg steeds beter, de virtuoze countertenor Tim Mead maakte veel indruk met zijn warmbloedige altsolo’s, en ook tenor Jeremy Ovenden en bariton Andrew Foster-Williams waren goed op hun rollen berekend.
In Boltons Matthäus-Passion klonken de solostemmen uit beide orkesten over het algemeen uitstekend, met als hoogtepunten o.a. de ontroerend mooi gespeelde vioolpartij in Erbarme Dich door Gordan Nikolić en de (wonder boven wonder nu eens niet valse of vertragende solo’s!) door de viola da gamba, bespeeld door een vrouw waarvan het programmaboekje helaas de naam niet vermeldt. Houtblazers en strijkers deden qua articulatie en frasering niet voor elkaar onder, waarbij de klank van de strijkers een aparte kleuring kreeg door de keuze voor barokstokken, die het Nederlands Kamerorkest in bruikleen had gekregen van het Nationaal Muziekinstrumentenfonds. Als er al iets viel aan te merken op de geestdriftige, betrokken en doorleefde directie van Bolton, die in ons land vaak gastdirigent bij de Nederlandse Opera is geweest en vooral de opera-achtige kwaliteiten van de Matthäus-Passion wil benadrukken, dan hooguit dat sommige delen van zijn Matthäus-Passion wat aan de snelle kant waren, waaronder de sopraanaria Ich will dir mein Herze schenken, waar de zangeres bijna in ademnood raakte.
Tegelijkertijd voorkwam Bolton met zijn energieke tempokeuzes dat het publiek tijdens Bachs magistrale oratorium, dat verankerd ligt in het collectieve geheugen van elke Nederlander die wel eens naar een van de ruim 200 jaarlijkse uitvoeringen door heel Nederland gaat, zachtjes kon indommelen zonder geraakt te worden door de tragiek en wijsheid die verankerd liggen in de Matthäus-Passion. Boltons geanimeerde uitvoering deed evenals Bachs muziek een beroep op compassie, mededogen en menselijke waardigheid.
Wenneke Savenije
Lama Asabthani in handschrift Bach
Info:
Vanavond, 25/3, klinkt Boltons versie opnieuw in het Concertgebouw, voor info & tickets zie: https://www.concertgebouw.nl/concerten/2635639-bachs-matthäus-passion-onder-leiding-van-ivor-bolton
Tot Pasen zijn er door het hele land nog uitvoeringen te beluisteren van de Matthäus-Passion, waaronder die van het Residentie Orkest o.l.v. Richard Egarr in den Haag en Leiden, info & tickets: https://residentieorkest.nl/concert/2324-matthaeus-passion-in-leiden?concertDate=2024-03-28_19:30 en de Bach Vereniging o.l.v. Johanna Soller, zie https://www.bachvereniging.nl/concerten-agenda
Podcast Thomas Oliemans & Gijs Groentemans
Meer weten over de Matthäus-Passion, luister dan naar de maar liefst 13 urige podcast van Groenteman en Oliemans op Spotify:
