Tekst: Johanneke van Slooten

 

Vanavond 9/1 speelt Calefax werken van Biber in het Muziekgebouw aan ’t IJ, morgen 10/1 klinkt hetzelfde programma met Biber in de Edesche Concertzaal en op 9/3 staat o.a. Bibers Stabat Mater centraal in Den Bosch. In dit artikel gaat Johanneke van Slooten in op de muziek van Biber in het algemeen en zijn Requiem en Batallia in het bijzonder. De dirigent en gambaspeler Jordi Savall realiseerde met zijn Capella Reial de Cataluyna en Le Concert des Nations in de Salzburger Dom het alom geprezen album ‘BIBER’ (Alia Vox). Daarop combineerde hij het monumentale Requiem in Avan Franz Biber (1644-1704) met diens Battalia, waarin de vindingrijke componist en vioolvirtuoos met behulp van muzikale strijdtaferelen kritiek levert op de gewelddadige oorlogsvoering tijdens de dertigjarige oorlog in Midden-Europa.

 

Requiem in A

Halverwege de 17^e-eeuw werd onder de hemelhoge gewelven van de Dom van Salzburg het imposante Requiem in A majeur van de kapelmeester, componist en vioolvirtuoos Heinrich Ignaz Franz von Biber uitgevoerd voor de uitvaart van zijn oude vriend, de aartsbisschop Gandolph van Khuenburg. Na de trommelslagen van de dodenmars, weerklonk de expressieve polyfonie van deze magistrale muziek in de Dom vanuit alle richtingen.

 

 

Vier eeuwen later zou Jordi Savall met zijn Capella Reial de Catalunya en Le Concert des Nations in de voetsporen treden van de componist tijdens zijn authentieke live opname van Bibers Requiem in A. Door middel van een reconstructie, die hij met behulp van een 17^e-eeuwse gravure kon maken van Bibers oorspronkelijke setting, wist ook Savall de fameuze akoestiek van de complexe architectuur van de Salzburger Dom optimaal te benutten. Door de meerstemmige koren, instrumentgroepen en solisten net als in de 17^e eeuw verspreid over de ruimte te plaatsen in deze kerk, kon hij Bibers klankrijkdom weergeven met vergelijkbare weidse stereo- en echo-effecten.

 

 

Als vermaard vioolvirtuoos gaf Biber aan de soloviool binnen het strijkersensemble de positie van het stralende middelpunt in deze 53-stemmige mis. Zo kon hij soms ook zelf staand voor zijn koor en orkest, al spelend leidinggeven aan de uitvoering. Verderop stonden de trommelaars achter de koper- en houtblazersgroepen, waaronder trombones en fluiten, die zowel de tutti vocalisten als de solistische stemmen konden begeleiden. Daarbij wist Biber uitbundig gebruik te maken van versterkende ruimtelijke technieken, net zoals Monteverdi die toepaste in de Basilica San Marco in Venetië. Met die kennis kon hij de meerstemmige structuur van zijn contrastrijke compositie laten profiteren van de monumentaliteit. Hij creëerde een ingenieus stemmenweefsel, verschuivende ritmes en uiteen-waaierende en zich voegende klankkleuren die resoneerden met de akoestische grootsheid onder de hoge bogen van ‘zijn’ Dom van Salzburg.

 

 

Onder datzelfde immense gewelf spiegelde Jordi Savall zich in zijn ‘live-opnames’ aan Bibers streven naar het verkrijgen van een nieuw klankspectrum, vooral door te experimenteren met ongebruikelijke tempi, mengkleuren en wisselende toonsoorten. Ook Savall werkte met opgesplitste groepen musici en zangers die in een verdeeld samenspel tegenover elkaar staan. Net als Biber wilde hij muzikale transformaties creëren via het improviseren op thema’s als strijd, oorlogsvoering en de rouw om de gevallenen, om zo een ‘voorstelling op te bouwen met diepgang en imponerend gewicht’.

         

 

Dubbelportret BIBER

Voor zijn Alia Vox album ‘BIBER’ programmeerde Savall met de twee live opnames in de Dom een dubbelportret van de componist die de toen geldende strikte grenzen tussen kerkelijke en wereldlijke muziek doorbroken had met het componeren van twee opera’s en zijn experimentele, op muzikale strijdtaferelen gebaseerde seculiere meesterwerk Battalia voor kamerensemble, bedoeld als tegenhanger van zijn rijk georkestreerde en grootschalige Requiem in A.

 

 

In de Klaagzang van deze Uitvaartmis liet Biber in dalende lijnen met lang na gonzende sonore bastonen de droevige onderstroom in de weeklacht van de nabestaanden tot klinken komen in de rouw-rituelen voor de gestorvenen. In het Diës Irae kondigen dreigende trommelslagen vanwege een alarmerend trompetgeschal het noodlot aan. Maar naast diep doorleefde dissonanten zijn er vooral ook hemelse jubeltonen. De Dag des Oordeels is een belangrijk element in de grote vorm van deze Dodenmis, die hij de toevoeging gaf: ‘Ter herdenking aan de slachtoffers van het oorlogsgeweld’.

 

 

Oorlog

Al vanaf heel jonge leeftijd werd de van origine Tsjechisch-Boheemse Franz Biber, die na zijn muzikale opleiding bij de virtuoze barokviolist Johann Schmelzer in Wenen gezien werd als een Oostenrijkse componist en vioolvirtuoos, geconfronteerd met de duistere gevolgen van de Dertigjarige Oorlog waarbij de meeste Midden-Europese mogendheden met hun legereenheden betrokken waren. Als gevolg van deze gevechten, hongersnood en ziektes stierven toen viereneenhalf miljoen burgers en soldaten. De hoofdoorzaken van de verwoestingen die op grote schaal plaatsvonden met vele gewelddadigheden en uitbarstingen van rumoer en losbandigheid, waren de regionale spanningen tussen de volkeren, gewapende radicaalnationalistische onlusten en ernstige religieuze twisten tussen de katholieke en protestante staten. Hierin werd met het extra inzetten van huurlingen-legers de helft van de Duitse mannelijke bevolking en een derde van de Tsjechen gedood.

Geprikkeld door de directe confrontatie met de menselijke aspecten van het zichtbare oorlogsleed in zijn omgeving, ondernam Biber verschillende muzikale experimenten om een manier te vinden waarmee hij commentaar kon leveren op de samenleving en uiting kon geven aan zijn maatschappijkritische reflecties op de actualiteit waarin hij leefde.

Voor de muzikalisering van migratiebewegingen bestudeerde hij het effect van vele variaties in de contrastwerking in muzikale uitingen en zo ontplooide hij een eigenzinnige stijl om de traditionele folklore van de Tsjechische volksliederen muzikaal te infiltreren met afwijkende klankkleuren, tempi, ritmes en typerende versieringen van andere Centraal Europese volksmuziek. Door in sommige bekende liederen een verrassend moderne tegenmelodie met een contrasterende tekst mee te laten spelen, kon hij aan deze oude muziek een actuele lading geven.

 

 

 

Emoties

Biber was gefascineerd door de ‘doctrine van de psychische aandoeningen’, en koesterde de overtuiging dat emotionele toestanden zoals tederheid, angst, boosheid en zelfs woede een directe muzikale expressie konden krijgen.

In een van zijn vele onderzoeksprojecten richtte hij zich op vernieuwende muzikale uitdrukkingswijzen in ongekende toonsoorten en een fantasierijke dynamiek. Met een eigenzinnige keuze van instrumenten en revolutionaire speeltechnieken, zoals dubbele en driedubbele grepen op de viool, creëerde hij spectaculaire geluidseffecten die de aandacht gevangenhielden en de subjectieve gevoelens van de individuele toehoorders wisten te bespelen.

In de geconcentreerde stemvoering van zijn vioolsonate Passacaglia uit 1676 vindt de overdracht van intense emoties in verschillende fasen plaats. Dit laatste deel van zijn Rozenkrans sonates uit de Mysterie Sonates creëert met steeds wisselende stemmingen van de viool een geconcentreerde intimiteit die zich langzaam opent in het verloop van het spel. Door de sensatie dat de speler zijn geheimen deelt met de luisteraar, zou men zich heel persoonlijk aangesproken kunnen voelen. Net zo weet Bibers energieke en onorthodoxe SonataResurrections voor viool solo, orgel en bastrombone je bij de lurven te grijpen.

 

 

Battaglia

In het vroege-baroktijdperk waren meerdere Europese componisten net als Biber op zoek naar manieren om de vele verschijningsvormen van het heersende oorlogsgeweld op beeldende wijze muzikaal vorm te geven. De politieke en religieuze spanningen en de consequenties van de Dertigjarige oorlog hadden veel bitterheid, ellende en onrust veroorzaakt. Toen vanaf begin 17^e eeuw de muziek van Italiaanse componisten als Gabrieli Duitsland en Oostenrijk bereikte, adapteerden de Midden-Europese componisten de Italiaanse ideeën over meerstemmige koortechnieken, vrije variatiemogelijkheden voor de toonzetting van de gezangen en het soms onorthodoxe gebruik van de instrumenten.

Voor de muzikale verbeelding van oorlogssituaties hanteerden zij het muziekgenre van de Italiaanse Battaglia. Hiermee ontwikkelden zij een dramatische vorm waarin zij behalve de grote oorlog ook kleinschalige gevechtssituaties, zoals tussen twee strijdende partijen, in hun essentie konden verklanken, om daar dan eventueel weer met een commentaarstem op te kunnen reageren.

Zo vond ook Biber muzikale en instrumentale uitdrukkingsvormen voor persoonlijke en collectieve gevechtstechnieken, verzet tegen de gedragsregels in het soldatenleven en het oorlog-voeren, de kwade krachten die hierdoor ontketend konden worden met de vertwijfeling en de rouw om de doden. Hiervoor bedacht hij een wijze van ontregelend absurdisme waarmee hij ontsporingen – zoals dronkenschap of wangedrag tijdens de lange marsen en gedeelde vertwijfeling, die zich nogal eens afspeelde in de verloederde militaire disciplines – op een cabareteske en activistische manier aan de kaak kon stellen. Door losbandige en gewapende confrontaties in de uitvoering van een kamerensemble te ensceneren, kon hij dit meerstemmige stuk als instrumentaal en fysiek schouwspel op het podium brengen. Zo creëerde Biber in 1673 de theatraal gestileerde en tragikomische strijdtaferelen van zijn rebelse 8-delige compositie Battalia á 10.

 

 

Battalia

Na de opgewekte en veelbelovende openings-sonate waarbij alle strijkers, de violen, altviolen, cellisten en de bassist met ferme slag hun strijkstok met de haren op de snaren laten afketsen, opent de soloviolist met glibberige toon het tweede deel. De ontstemming van de snaren suggereert een algeheel afglijdende dronkenschap, waarna de andere strijkers zich eveneens lijken te begeven op onvaste grond, en hun dronken spel de melodie van het ‘Liederlijke gezelschap van Allerley Humor’ in verschillende toonsoorten en maatsoorten laat ontsporen.

Dan schakelt het collectief na een kort uptempo van enkelingen over op de ruige klankwereld van het soldatenleven en wordt met brede steun het ritme ingezet van de Mars, waarbij de bonkende klavecimbel nog weer overstemd wordt door de strijkers die met een zeker fanatisme col legno met de houten kant van de strijkstok het stevige marsritme van stampende laarzen gescandeerd op de losse ontstemde snaren rammen.

De cellisten en de bassist plaatsten papieren tussen de snaren en de hals van hun instrumenten waardoor hun ferme streken het dreunende geluid als van snare-drums doen ontstaan dat het stampvoeten overstemt. Even laat de soloviool met ultrahoge flageoletten als in een glimp de jubelende trillers van de vogelzang hoog opstijgen in de lucht.

Maar dan klinkt er het zware geschut van de bonkend gestreken, en met knallende pizzicati overladen, horizontaal op de knieën liggende cello’s, waarvan de halzen ver vooruit gestoken worden als groot kaliber geweren in de aanslag.  Tot er door het tutti ensemble tenslotte brede meerkleurige lijnen worden ingezet voor het afsluitende adagio van de ‘Klaagzang voor de gewonde Musketiers’ en zware dissonanten de smartelijke emoties versterken van hun weeklacht die tot in de diepte afglijdt naar de regionen van de dood.

Johanneke van Slooten

 

 

Concerten:

9 februari, 20.15 uur Muziekgebouw aam ’t IJ, Calefax Rietkwintet: Rariteitenkabinet met o.a. Biber

10 feb 2024, 20.00 uur Edesche Concertzaal, Calefax Rietkwintet: Rariteitenkabinet met o.a. Biber

9 maart 2024, 17.00 uur Grote Kerk Den Bosch, Stichting Bach, o.a. Biber: Stabat Mater

10 sept 2024 Brucknerhaus, Linz, Biber: Battalia á 10, Philippe Herreweghe Orchestre des Champs Elyseés

Video: Heinrich Ignaz Biber – Battalia à 10 (arrangement voor strijkorkest door Wijnand van Klaveren) door Amsterdam Sinfonietta o.l.v. Candida Thompson (live concert, 2019), AVROTROS Klassiek;

https://youtu.be/4BjOCz4jLMg?si=mZD-d4nlmXOGD1s5