Calmer Roos over de Rosenkavalier
Bespiegelingen over de opera
Door Katja Reichenfeld
In het zaaltje van het Betty Asfalt complex in Amsterdam was op 24 april een bijzonder opera evenement: Calmer Roos ging iets vertellen over de Rosenkavalier, een opera van Richard Strauss die in het Amsterdamse Muziektheater werd opgevoerd. Wie is Calmer Roos? Hij is econoom en natuurkundige, maar vooral een zeldzaam bevlogen en gepassioneerde muziekminnaar met een beweeglijke geest die creatieve en onverwachte gedachtesprongen maakt. Als luisteraar kom je van de ene ‘Aha-Erlebnis’ in de andere terecht. Als Calmer iets mooi en interessant vindt, dan beweegt hij hemel en aarde om het naadje van de kous te weten te komen, en hij kan zijn vondsten eenvoudig niet voor zich houden. Met grote intelligentie maakt hij zich de materie eigen al lezend, luisterend en roffelend op de piano. Het publiek heeft hij nodig om zijn verbazingwekkende gedachten mee te delen. En wie hem één keer heeft gehoord, die weet dat wij hem nodig hebben, niet alleen als voorbereiding op een opera voorstelling, maar ook om achteraf te begrijpen wat wij nou eigenlijk hebben gehoord en gezien. In mijn geval was dat des te opvallender omdat ik deze opera goed dacht te kennen.
Zwoele akkoorden
Calmer duikt meteen in de de kern van de materie. ‘Waar gaat het gewoonlijk over in de opera?’ vraagt hij terwijl hij achter de piano gaat zitten. Dit wordt dus geen geleerde ‘lezing’, zoveel is meteen al duidelijk. ‘Zijn er, zoals in de literatuur, evenveel onderwerpen als opera’s? Nee’, stelt hij vast, ‘in de opera gaat het altijd over seks!’ We zijn even verbijsterd, maar om ons in de juiste stemming te brengen, laat hij het Terzet horen uit de Eerste acte van Mozarts Cosi fan Tutte: Suave sia il vento. De twee meisjes, Dorabella en Fiordiligi, wuiven hun vertrekkende geliefden samen met Don Alfonso uit, en wensen hen een goede zeereis, waarbij alle elementen hopelijk zullen beantwoorden aan hun verlangen.’ Bij dat woord ‘verlangen’ (desir, It.) klinkt plotseling een blazers akkoord, zó zwoel, dat je meteen je buurman wil omhelzen, wie dat ook maar is. Dat kunnen akkoorden teweeg brengen, vooral als ze van Mozart zijn.
En Strauss? Die had Mozart heel hoog zitten en was dolgelukkig als hij een Mozart opera
kon dirigeren. Maar in zijn eigen partituren kon hij er ook wat van! Calmer laat ons het begin van de Rosenkavalier horen, waar vrijwel onverhuld de bedscène van de twee minnaars en hoofdrol zangers wordt uitgebeeld, compleet met de bevrijdende climax. Want meteen bij de openingsscène vallen we met onze neus in de boter: de twee hoofdfiguren, de piepjonge Octavian en de niet-meer-zo-jonge Marschallin zijn aan het vrijen dat de vonken ervan af spatten. Zo, het meest wulpse van de opera hebben we meteen gehad, en Calmer Roos heeft zijn publiek in de greep. We horen wat hij bedoelt, en we eten uit zijn hand!
Een zoetelijk sprookje?
Geen saaiheid of betweterigheid zou deze avond verpesten, want passie en een gevoel van gezamenlijke ontdekking maakten de sfeer open. Ademloos volgden we zijn gedachten sprongen. Calmer staat op het podium met een gemak waarbij het lijkt of al zijn ideeën hem zomaar op het moment zelf invallen. Geen spoor van gezwoeg of wekenlang geploeter is merkbaar.
Een van de meest verhelderende gedachten is deze: ‘In opera’s worden alle rampen en problemen die zich aandienen in de plot altijd geëxternaliseerd. D.w.z.: de schuld van de ramp wordt gelegd bij extreme machtsverhoudingen, bij jaloezie of pure slechtheid van de personages. Maar de Rosenkavalier die op het eerste gehoor lijkt op een zoetelijk sprookje,
is bij nader inzien een van de eerste opera’s waarin de plot wordt aangedreven door een innerlijke oorzaak: namelijk de psychische ontwikkeling die zich afspeelt in de ziel van de hoofdpersoon: de Marschallin!’
Wij spitsen onze oren, want zo hadden we er nog niet over nagedacht. ‘De Marschallin wordt in haar handelen niet aangedreven door een externe gebeurtenis of een andere persoon, nee, haar eigen ziel zorgt voor de verandering die de spil vormt van de opera. Na de uitbundige liefdesscène waarmee de opera begint, gebeurt er iets met haar: zij beseft dat dit misschien wel de laatste keer was dat zij de jonge Octavian beminde, en dat zij afstand van hem zal moeten doen. Waarom? Omdat de klok nu eenmaal doortikt en de tijd verglijdt. Over een poosje zal zij terechtkomen in de menopauze. Maar nu nog niet! Want zij is nog niet oud en heel vitaal. Hoewel Octavian wel onraad voelt, begrijpt hij er niets van. Wat doet zijn minnares ineens afstandelijk? Zij houdt vol en haar innerlijke koers blijft tijdens de hele opera duidelijk en onafwendbaar.’
Bij Freud op de bank
‘Het werk’, legt Calmer uit, ‘werd geschreven in de tijd dat Freud in Wenen welgestelde dames, gravinnen en Marschallinen ontving op zijn beroemde bank, en daar hun ziel blootlegde.’ Dat was ook Strauss en zijn tekstdichter Hofmannsthal niet ontgaan, en, beïnvloed door Freud gaven zij trouwens al eerder, in 1909, samen vorm aan de persoonlijkheid van een andere vrouw: de mythologische Elektra. Door Sophocles werd zij in de Griekse oudheid neergezet als een persoon die de uitspraak van het orakel van Delphi volgde. Maar volgens Strauss en Hofmannsthal was zij een enorm gepassioneerde vrouw die in feite met haar eigen temperament de plot in beweging zette.
Heel subtiel gingen de twee kunstenaars daarna te werk met de Rosenkavalier. De Marschallin wordt volgens hen niet gedreven door een orakel of een waarzegster, niet door passie, teleurstelling of wraakzucht: nee, zij is een gevoelige en verstandige vrouw. Zij is wat betreft gevoel en verstand zelfs iedereen in deze opera de baas! En zij leeft in een tijd waarin haar huwelijk bepalend is voor haar status, maar in haar denken is zij een volledig zelfstandige vrouw.
Haar man, de maarschalk, krijgen we niet te zien of te horen want hij is ‘verschwunden’:
vóór het begin van de eerste akte nam hij de benen om met zijn vrienden beren te gaan afschieten. Want dat deden adellijke types in die tijd. Het voordeel hiervan is, dat de Marschallin de handen vrij heeft. Wij leren haar in volle glorie kennen: een ontroerende vrouw die vrij is om haar eigen koers in het leven te bepalen.
Drie hoogtepunten
Die koers leidt tot de twee hoogtepunten in de opera: de mijmering van de Marschallin, aan het einde van de eerste acte: ‘Die Zeit, die ist ein sonderbar’ Ding.’ En het terzet aan het slot van de opera, waarin de Marschallin bekent dat zij zich heeft voorgenomen, de jonge Octavian zó lief te hebben, dat zij zelfs zijn liefde voor een ander lief heeft. Dit terzet wilde Strauss bij zijn eigen begrafenis laten uitvoeren. Zijn wens is vervuld, en dat maakt zijn nagedachtenis tot iets ontroerends. Ineens valt zijn slappe houding tegenover de Nazi’s weg, en blijft alleen de grote kunstenaar over. Zonder geleerd doenerij laat Calmer ons zo
het hoge niveau beseffen van de combinatie Strauss-Hofmannsthal.
Er is nòg een wonderschoon moment in de Rosenkavalier: de Tweede acte met de beroemde scène waarin Octavian de zilveren roos komt aanbieden aan de jonge bruid Sophie. In de voorstelling van de Nederlandse Opera kwam hij, heel toepasselijk, als de droomprins op het witte paard: een lelijk groot bouwsel waarvan de betekenis niemand kan zijn ontgaan. Het orkest verraadde de missie met de ‘zilveren’ akkoorden van Strauss, gespeeld door twee fluiten. Weer zo’n ‘Aha-Erlebnis’ met dank aan Calmer. Dit motief werkt als ‘Leitmotiv’: de roos is zó zilver van klank dat niemand de betovering kan missen van het moment waarop Octavian en Sophie verliefd worden. De wereld om hen heen staat stil en er zijn alleen nog deze klanken.
Bij deze geniale ingeving reikt Strauss Mozart de hand, en als toehoorders hebben wij nu vrede met de omstreden figuur Richard Strauss. Dat we ons dit realiseren, danken we aan de inzichten van Calmer Roos die to the point zijn en terloops werden gebracht, luchtig, grappig, èn priemend. Laten er nog veel van zulke opera-avonden volgen!
Katja Reichenfeld.
Info:
https://www.operaballet.nl/opera/de-nationale-opera
Video’s Calmer Roos:
https://www.facebook.com/calmer.roos/videos/3751335461555443
