Door Johanneke van Slooten
Hoog spel met muziek en erotiek in tijden van oorlog en religieuze twisten
La Sfera Armoniosa brengt op donderdag 25 april, 20,15 uur, onder de noemer Sterke vrouwen in de 17e eeuw een bijzonder programma in de Leithenzaal van de Leidse Salon met composities van de vrouwelijke componisten Barbara Strozzi (1619-1677) en Francesca Caccini (1587-1640), en met gedichten van Veronica Franco (1546-1591), één van de meest prominente courtisanes van Venetië. Over het turbulente leven van deze rebelse courtisane, musicienne en dichteres zijn een musical en twee speelfilms gemaakt, waaronder Dangerous Beauty, een film over liefde en erotiek in tijden van oorlog, Inquisitie en de pest in het 16e-eeuwse Venetië. Franco publiceerde twee poëziebundels, waaruit gedichten worden gezongen en voorgedragen door de bekende sopraan Claron McFadden.
Rebellie van vrouwelijke muzikanten in de Middeleeuwen
De vurige aanbidding van God, die voortvloeit uit de hartstochtelijke wens tot vereniging met Hem, inspireert in de late middeleeuwen behalve mystici en nonnen ook wereldlijke zangeressen, zoals de vrouwelijke troubadours: de ‘trobairitz’. Adellijke vrouwen verkregen soms door in het klooster te gaan de mogelijkheid zich te wijden aan het componeren van godsdienstige en zelfs ook seculiere werken. Kerkelijke leiders, die beducht zijn voor de magische kracht die van muziek uitgaat en waarschuwen voor de gevaarlijke invloed hiervan op de geest, keren zich behalve tegen religieuze musiciennes ook tegen muziekuitvoeringen door mensen uit het volk.
De rebellie van christelijke vrouwen die zich keren tegen het volledige verbod om muziek te maken, mondt uit in een verzet dat gevoed wordt door heidense invloeden uit Keltische en Slavische gebieden. De opstandige vrouwen werken samen met door henzelf uitverkoren priesteressen, die tijdens speciale riten hun teksten en muziek uitvoeren. Vaak worden deze vrouwen veroordeeld als ‘heksen’, waardoor ze ten offer vielen aan vervolgingen en zelfs publieke verbrandingen.
Bloemen, bloed en vogels
Ondanks de vernederingen blijven zij zich dankzij hun rebelse houding tegen deze wandaden verzetten. Zij vinden wegen om hun muziek te blijven maken en hun rituelen voort te zetten. Ook verlustigen zij zich in het maken van tovermiddelen voor magische bezweringsriten met bloemen, bloed en vogels. Hiermee verwachten zij bovendien macht te verwerven over de mannen van hun keuze, in de hoop daarmee hun liefde voor zich te winnen.
De trobairitz trekken zich bovendien niets aan van het kerkelijk dictaat dat seksualiteit gelijkstaat aan zonde. Stoutmoedig voegen zij religieuze elementen van het kerkgezang toe aan hun liederen en adapteren zij liturgische en Arabische motieven in de vrije vorm van hun openlijk sensuele liefdespoëzie. Dit is een radicale daad, die de aanzet geeft in de richting van literaire en muzikale vrijheid. De lofzangen van hun Chansons de femme brengen ze in de volkstaal, met sprekende teksten op populaire melodieën.
Zo ontwikkelen zij een feminiene lyriek, die hen leidt in de nieuwe richting van introspectie en verkenning van de eigen geest. Deze houding beïnvloedt hun stijl van zingen en geeft aan de vaak geïmproviseerde teksten een persoonlijke inhoud en een eigen stem. In de creatie van hun zinnenprikkelende liefdesbespiegelingen leggen zij zich geen beperkingen op.
De erudiete liefdeslessen van Veronica Franco
In het zestiende-eeuwse Venetië weet de courtisane Veronica Franco met haar luitspel precies de juiste tonen voor het ultieme minnespel aan te slaan. Als haar geliefde zich met zijn viola da gamba bij haar voegt, ontspint zich een aller intiemst duet. In hun fugatische thema’s drijven zij de spanning op, totdat zij zich in een hecht samenspel verenigen.
Als avontuurlijke en nieuwsgierige jonge vrouw weigert Franco het klooster in te gaan. Dan krijgt zij dankzij de culturele en erotische scholing bij haar moeder, een geëerde courtisane in het renaissancistische Venetië, toegang tot de bibliotheek en tot muziekopleidingen. Zo ontwikkelt zij zich in haar moeders voetsporen ook tot een vermaarde Italiaanse musicienne, dichteres en schrijfster in zowel eigentijdse als klassieke genres. Daardoor ging Franco behoren tot de sociale en kunstzinnige elite van Venetië. Ze correspondeert veelvuldig en uitgebreid in uitgesproken lyrisch-erotische bewoordingen met mensen uit deze contreien, en zo ook met degenen die zij beroepsmatig, als klanten, frequenteert.
De kracht van het duet en de dialoog
Veronica Franco publiceerde twee dichtbundels en in haar Brievenboeken, waaronder een boek met vijftig epistels, staan dialogen en briefwisselingen met schrijvers en denkers als Montaigne, met kunstenaars als Tintoretto (die een portret van haar schilderde) en met hertogen en andere hoge edelen. Ze correspondeerde zelfs met de kerkvaders – die óók tot haar klanten behoorden.
Aan de Franse koning Hendrik III schrijft zij een brief na afloop van een kortstondige verhouding. In opdracht van prominente Venetiaanse politici heeft zij hem op verschillende niveaus zelfs weten te verleiden om toe te stemmen in een militair bondgenootschap. Want hun stad heeft in de vierde oorlog met het Ottomaanse rijk de steun van Frankrijk hard nodig.
Door haar intensieve liefdesleven en veelzijdige activiteiten heeft ze toegang tot invloedrijke literaire salons en participeert ze met verve in muzikaal getinte dichtwedstrijden. Zelf houdt ze ook salon en speelt daar tijdens de muziekavonden regelmatig op het spinet.
De pest en de geur van zedeloosheid
Als eerbare courtisane en moeder van zes kinderen van verschillende mannen voelt zij zich betrokken bij de misstanden waarvan vrouwen het slachtoffer zijn. Zij koestert humanistische en feministische opvattingen en trekt zich het misbruik van prostituees en courtisanes uit de lagere klasse dermate aan, dat zij voor deze Venetiaanse vrouwen het toevluchtsoord Casa del Soccorso sticht.
Terwijl haar minnaar en levensgezel, de edelman Marco Venier – met wie zij volgens de conventies van zijn familie nooit heeft mogen trouwen – met een leger op zee is gaan vechten, wordt Venetië hard getroffen door een pestepidemie.
Religieuze fanatici beschouwen de Ottomaanse oorlog die daar dan woedt met daarbij ook deze plaag als een straf van God, waarbij de pest als extra geseling wordt ervaren die geleid heeft tot het morele verval van de stad. Het huis van Veronica wordt door hen gezien als een plek die ‘besmet is met de Zonde’. Het wordt geconfisqueerd en zodra zij als verdacht persoon in quarantaine is geplaatst, wordt het bij haar afwezigheid onder het toeziend oog van de pestmeester door een strenggelovige menigte geplunderd. De artsen vermoeden dat de gevreesde ziekte door de lucht wordt overgebracht en omdat volgens hen in haar huis ‘de geur van zedeloosheid heerst’, draagt de pestdokter bij een inspectie een extra zware mantel en een opvallend masker met een uitstekend glazen oog en een vogelsnavel. Die is volgestopt met speciale kruiden waarmee de kwade dampen van de Zwarte Dood verdreven zouden worden.
Tribunaal
Hoewel de roemrijke status van Veronica Franco, zowel door de positief gerecenseerde Brievenboeken en de Gedichten, als door haar goede reputatie als musicienne en beschaafde courtisane van de elite, ook door vooraanstaande kunstenaars steeds opnieuw bevestigd wordt, brengt de mentor van een van haar zoons haar ondanks dit maatschappelijk aanzien ter veroordeling voor de Inquisitierechtbank. Franco wordt beschuldigd van hekserij en verdacht van ‘magische seances’ in haar huis.
Tijdens het Tribunaal wordt haar executie direct al in het vooruitzicht gesteld. Maar dan ziet zij zich bij haar berechting gesteund door haar adellijke minnaar Marco Venier, die net van zee is teruggekeerd. Halverwege de zitting dienen zij samen met Franco’s advocaat vanuit de beklaagdenbank met klem het verzoek in, dat alle in deze rechtszaal aanwezige Venetiaanse ministers, senatoren en kerkelijke gezagdragers publiekelijk ten overstaan van de rechter uitkomen voor hun eigen overspel en hun zonden erkennen door op te gaan staan.
Het is een list, want dan zal tegelijk blijken dat velen van hen het bed met haar hebben gedeeld. Aanvankelijk negeert de Inquisiteur dit verzoek. Maar als de bekentenissen uiteindelijk toch plaatsvinden laat hij, verbijsterd door de omvang van de daadwerkelijke Zonde in de stad, de beschuldigingen van hekserij wijselijk vallen en wordt zij vrijgesproken.
Erotische welsprekendheid
In haar gedichten die ook wel gezongen werden, richt Veronica zich vaak tot één specifieke man aan wie zij antwoord vraagt. In een dergelijk imaginair gesprek is zij openlijk erotisch en zelfs seksueel expliciet, benadrukt ze haar expertise als courtisane en belooft ze de verlangens van haar gesprekspartner te vervullen. Tegelijk hekelt ze in haar geschriften de traditionele beeldvorming van de vrouwelijke geliefde die als een zwijgende, afstandelijke of wrede en onbereikbare vrouw wordt voorgesteld. Ze dringt aan op empathie met de muzikale en geletterde vrouwelijkheid die floreert in de poëzie van het liefdesspel en die zich, gezongen of gesproken, via een dichterlijke dialoog kan richten tot de man:
‘Zij zal je trachten te betoveren met de melodieuze tonen die ze aan haar luit ontlokt, een getokkel dat even kunstig is als dat van de uitmuntende mannelijke beoefenaars van deze edele kunst van de muziek, en die gelijkwaardig accordeert met de harmonie van haar stem en het hart in vervoering zal brengen.
Je zult zien dat de Venetiaanse courtisane een werkelijk bijzondere vrouw is; zelfs muzikaal is zij zeer welbespraakt en weet ze je als gracieuze gespreksgenoot met alle bovengenoemde heerlijkheden te verleiden. Zij zal jouw vastberadenheid op de proef stellen met haar welsprekendheid.’
Johanneke van Slooten
Info & Concert:
https://www.leidsesalon.nl/agenda/sterke-vrouwen-in-de-17e-eeuw
‘Sterke vrouwen in de 17e eeuw’ in De Leidse Salon
Concert in de kamermuziekserie Klank & Taal 2024 ‘Intieme concerten in Leiden.
25 april 2024, Leithenzaal, Utopa Weeshuis, Hooglandse Kerkgracht 17A, Leiden
La SferaArmonioso & de beroemde sopraan ClaronMcFadden brengen werken van Barbara Strozzi (16-19-1677), Francesca Caccini (1857-1640) en Veronica Franco (1546-1591).
Voor meer info zie Stichting Utopa:
