De Mengelberg belevenis

Nu ook de laatste generatie kwijnt die nog uit eerste hand kan vertellen hoe het Concertgebouworkest onder Willem Mengelberg klonk, groeit het belang van zijn opgenomen nalatenschap. De Willem Mengelberg Stichting is bezig met een reeks uitgaven die Mengelberg – aldus hun website – ‘verbluffend echt’ in de huiskamer brengen. Recent is er een nieuwe, aan Beethoven gewijde dubbel-cd verschenen.

Het tamelijk stoffige artwork op de cover bereidt je niet voor op het opgeruimde klankbeeld dat je voorgeschoteld krijgt zo gauw je deze dubbel cd in de speler zet. Met het eerste akkoord van Beethovens Zevende symfonie zit je al rechtop in het Concertgebouw. Door het opmerkelijk nauwkeurig wegfilteren van de ruis en het (met mate) toevoegen van stereo ambiance is men erin geslaagd om het hele dynamisch bereik overtuigend tussen de speakers te krijgen.

En inderdaad komt alles ineens tot leven. Bij Mengelbergs Beethoven is dat ontzettend belangrijk, want het leven van de noten zat in de microkosmos die door teveel ruis wordt versluierd, maar bij het al te ruw elimineren ervan al volledig verloren raakt.

Een vergelijking met generatiegenoten – van wie Bruno Walter het nog mocht smaken om technisch superbe stereo-opnamen te maken – leert dat Willem Mengelbergs vrijheden toch al gauw gedateerd kunnen overkomen. Dat is echter zonder het hele verhaal te kennen. Beluister je deze opnamen dat begrijp je veel beter waarom de dirigent zijn orkest tot het exposeren van allerlei landschappen en klanktaferelen uitnodigde. Ineens krijgen die off tempo terzijdes daardoor iets heel menselijks, idyllisch, boertigs of zelfs horkerigs. En juist dat past deze onaangepaste muziek toch ook.

Zo kun je ook beter navolgen waarom Cor de Groot die, zo’n vier vijf generaties jonger dan Mengelberg, toch wel wat strakker in het pak zat qua Beethoven, huizenhoge bewondering voor de dirigent had – over wie hij uitgebreid en spits kon praten. Dus is het fantastisch om op de eerste dubbel-cd de samenwerking tussen de jonge hond en de gevierde maestro in een opzienbarende verdoeking van het Vijfde pianoconcert te volgen. Een onvermijdelijk element van tweegezindheid voegt daar nog wat een ‘über-concertant’ effect aan toe – wat bij Beethoven zeker niet verboden zou hoeven te worden. Desalniettemin speelt de pianist als een dartele jonge hond mee met de talloze kleine en grotere tempowisselingen die Mengelberg toelaat. En dus wordt dit wel een hele andere vertolking dan de meer door de pianist gedreven opname die Cor de Groot later met Willem van Otterloo maakte. Hoewel zijn snedige sonoriteit vooral in de discant goed te herkennen is, betwijfel ik zelfs of je De Groot zonder voorkennis makkelijk als solist zou identificeren.

De grote orkestbezettingen waaraan Mengelberg de voorkeur gaf, zorgen op de tweede cd voor een ‘Wagnerisch’-theatrale Egmont ouverture garanderen vooral een dionysische orgie in de Negende symfonie. Daarbij is – opnieuw dankzij de verdoeking – goed te horen wat een geweldig vocaal niveau het Amsterdams Toonkunstkoor destijds had. Ook de solostemmen van To van der Sluys, Suze Luger, Louis van Tulder en Willem Ravelli komen zeer overtuigend over. Zo levensecht zelfs, dat het me bijna rillingen bezorgt wanneer ik me bedenk dat zowel deze opname als die van Beethovens Zevende symfonie minder dan weken voor het bombardement op Rotterdam gemaakt werden.

Al met al brengt deze dubbel-cd echt een ‘eyeopener’. Voor mijzelf geldt dat ik Mengelberg in Beethoven lang niet zo zag zitten als bijvoorbeeld (de bijna Mozartiaanse) Richard Strauss of ook Leopold Stokowski (voor een meer aan Mengelberg verwante, kleurrijke aanpak). Dankzij deze dubbel-cd denk ik daar nu toch genuanceerder over.

Elk voordeel heeft echter een nadeel: ik moet eerlijkheidshalve een voorbehoud maken voor luisteraars met zeer gevoelige oren. Op verschillende momenten, lijken er – ik vermoed als bijeffect van de ruisfiltering – boventonen te zijn ‘toegevoegd’. Dit irriteert vooral in de hoge registers maar bevreemdt ook in het baritonregister, wanneer je, met name bij de piano (maar bijvoorbeeld ook combinaties met de hoorns) ineens ongeschreven octaven, kwinten en soms zelfs tertsen waarneemt. Toch zou ik ondanks dergelijk ongemak deze belevenis niet hebben willen missen en hoop op een spoedig vervolg.

Elger Niels

WMS2023 / 01-02

https://www.willemmengelberg.nl/?q=content/dubbel-cd-met-opnamen-van-beethoven-new-digital-remix