De soundtrack van een circusvoorstelling

Concert in de vorm van een peer

Nederlands Blazers Ensemble met werken van Erik Satie`
Gehoord: 23 november, Podium Mozaïek, Amsterdam

Door Paul Janssen

Eigenlijk zouden de aankondigingen van het Concert in de vorm van een peer rond de muziek van Erik Satie van het Nederlands Blazers Ensemble (NBE) een waarschuwing moeten bevatten: dit concert betreft niet de Satie die u ongetwijfeld kent van de iconische langspeelplaten van Reinbert de Leeuw en zeker niet de Satie van de zijdenzachte lift- en supermarktverbasteringen van zijn Gymnopédies en Gnossiènnes.
Ja, van beide komt er wat langs in het even scherpe als hilarische programma van de blazers, maar het is in de eerste Gnossiènne vooral een uitvergroting van wat er in de noten verborgen zit en een ad absurdum doorgevoerde consequentie van een in het begin ingeslagen weg. De eerste Gnossiènne met die sierlijk repeterende melodie ontaard bij het NBE na een prachtig bijna verstild begin waarin de hobo, saxofoon en klarinet de lijnen van elkaar overnemen in een heftige ‘discussie tussen de genoemde instrumenten, terwijl de koperblazers zich op een gegeven moment als verhitte scheidsrechters in de strijd mengen. Dan weer subtiele, dan weer groteske tooninflecties benadrukken mogelijke zigeuner- en oosterse invloeden, maar het belangrijkste resultaat is dat de meditatieve melodie een geheel ander karakter krijgt en zijn verborgen ironische, zo niet sardonische inborst volledig prijsgeeft.
En precies dat lijkt de insteek van het NBE: het verborgen genie van Satie blootleggen. Ja, hij schreef mooie en lieflijke werkjes en zelfs cabareteske walsjes zoals Poudre d’or, maar zijn ware natuur was die van vernieuwer en provocateur.

Mannenbenen

Ruim tien jaar geleden, voerde het ensemble al eens een vergelijkbaar programma uit. De voornaamste aanpassingen zijn nu een nieuwe film die het concert tot een soort raamvertelling, of zelfs mogelijke droom van Satie, verheft en hier en daar aangescherpte bewerkingen die Micha Hamel, Vincent van Warmerdam, Ron Ford, Hans Koolmees, Calliope Tsoupaki, Fabio Nieder en anderen maakten van voornamelijk beroemde en minder beroemde pianowerken van Monsieur le Pauvre. De vertraagd afgespeelde tocht van de blazers gevolgd door ‘Erik Satie’ naar het theater en de binnenkomst die naadloos overgaat naar het real time podium, hint al naar het absurdisme dat het concert kenmerkt, en dat wordt alleen maar duidelijker. De op het gesloten theaterdoek geprojecteerde teksten van Satie uit geschriften en partituren, zoals naar gaandeweg blijkt het belangrijkste motto: ‘vergeet niet, in kunst schuilt geen waarheid’, de slapstickachtige ballerina annex ‘schoonmaakster’ met plumeau en mannenbenen, de af en toe heen en weer huppelende muis en de uiteindelijk bij wijze van aftocht achterstevoren afgespeelde binnenkomst zijn bij vlagen even vervreemdend als de door de blazers meesterlijk gespeelde bewerkingen.

Franse couleur locale

En ook weer niet. Want het zijn juist de bewerkingen die niet alleen de genoemde waarschuwing aan het begin in de hand werken, maar die ook de vaak miskende genialiteit en vooruitstrevendheid van Satie nadrukkelijk onderstrepen. De mars uit de danssuite La belle excentrique wordt alleen maar excentrieker, de Sarabande nr. 1 krijgt een nog onwezenlijker klank doordat de koperblazers op momenten alleen het mondstuk bespelen, de overbekende eerste Gymnopédie zucht en steunt onder werkelijk richtingloze harmonieën en in de Embryons desséchés duiken verwijzingen naar Steve Reich op en krijgt Satie de credits van minimal musiccomponist avant la lettre (denk aan Vexations met het voorschrift het geheel achthonderdveertig keer te herhalen).
Ondertussen weet het Nederlands Blazers Ensemble de invloeden van cabaret en variété in het werk van Satie duidelijker dan ooit naar voren te brengen. Het hele concert laat zich beluisteren als de soundtrack van een circusvoorstelling met kolderieke evenwichtsacts, adembenemende trapezewerkers en even hilarische als melancholische clowns die een Franse couleur locale meekrijgen door de toevoeging aan het ensemble van een viool, een harp en een accordeon bespeeld door respectievelijk Eva Stegeman, Astrid Haring en Bart Lelieveld.

Hoogtepunten van die melancholie zijn de Verscheurde sarabande, een zeer vrije bewerking van Saties Sarabandes door Fabio Nieder, waarin slagwerker Jeroen Batterink zittend op de grond even dramatisch als symbolisch op de juiste momenten A4-tjes van partituurpagina’s verscheurt en de ‘toegift’ waarin de eerste Gymnopédie terugkeert en de musici conform de terugspoelende film één voor één het podium verlaten tot de laatste noten tot grote verwarring van het publiek vanuit de coulissen klinken, terwijl het podium leeg blijft. Niet alleen een mooie verwijzing naar de Abschiedsymphonievan Haydn, maar ook een onderstreping van de weerloosheid èn de waarde van de muziek van Satie.
Inderdaad, in kunst schuilt geen (absolute) waarheid, maar muziek, en zeker die van Satie in de versie van het NBE kan een mens, ondanks een gewenste waarschuwing wel aan het denken zetten over het wezen en de waarde der dingen. ‘Ik heb gelachen, maar ik weet nog steeds niet of ik het nu mooi en goed vond’, verzuchtte een bezoeker peinzend na afloop.

En Erik Satie? Hij had ondertussen ongetwijfeld vilein glimlachend op zijn hemelse wolk de avond van zijn leven.

Het Nederlands Blazers Ensemble speelt de voorstelling Concert in de vorm van een peer nog tot en met 1 december 2022 en van 8 tot en met 19 maart 2023 op diverse plekken in Nederland. Zie voor de volledige speellijsthttps://nbe.nl/programma/concert-in-de-vorm-van-een-peer/