Een korte impressie van de Dag van de Franse barok
Gehoord: Muziekgebouw aan het IJ, Amsterdam, 17 februari 2024.
Herhaald: Tivoli Vredenburg Utrecht, 18 februari 2024.
Door Suus Blanke
Sevilla en Franse Barok
Eind augustus 2024 gaat het Festival Oude Muziek te Utrecht weer van start. Tijdens dit Festival vinden er honderden concerten met oude muziek plaats door heel de stad, waarvan de Fringe gratis toegankelijk zijn. Het thema van 2024 is Sevilla.
In de winter organiseert de Stichting tussen de grote festivals een minifestival van een dag. Ook in het teken van een componist, stad, land of muzikale stroming. Dit jaar klonk tijdens het festival van één dag muziek uit de Franse barok.
Scratch
Veel oude muziekliefhebbers spelen vaak zelf een instrument en hebben veel kennis van muziek. Om dit publiek ook zelf als musicus te laten deelnemen aan het festival begon de dag om 10.30 uur met een Franse Barok Scratch o.l.v. dirigent Marc Mauillon. Omdat ze delen uit de Messe des Mort van Marc-Antoine Charpentier (1643-1704) zouden gaan zingen, vermoed ik dat van de deelnemers werd verwacht dit al van tevoren te hebben ingestudeerd.
Gratie, Branie, Fantasie
Terwijl de zangers nog hard aan het studeren waren, begon het eerste concert aan het begin van de middag in de grote zaal. Er werden zeer diverse Franse triosonates gespeeld door Simon Pierre op viool, Lucile Boulanger op viola da gamba en Olivier Fortin achter het klavecimbel.
De eerste sonate was van J.B. de Boismortier (1689-1755). Zijn sonates zijn altijd interessant, maar klinken, met veel Italiaanse invloeden, heel Europees. Echte Franse verfijning is geschreven door Louis-Antoine Dornel (ca.1689-na 1756). Persoonlijk vind ik het niet te begrijpen dat deze muziek niet vaker wordt uitgevoerd. Want deze componist schreef in een unieke, wonderschone stijl.
Francois Francoeur (1698-1787) hield van uitdagingen en schreef al voor dubbelgrepen op de viool. De musici hadden daar duidelijk plezier in. Helaas miste voor mij een beetje de balans in het ensemble. Misschien kwam dat doordat ik op de eerste rij zat, maar het klavecimbel was voor mij nauwelijks hoorbaar. De violist zette vaak onzeker in, maar wist al spelend goed stand te houden. Het concert werd pas echt spannend toen de gambaspeler Lucile Boulanger een solo van Antoine Forqueray (1672-1745) inzette. Boulanger, die lijkt weggelopen uit een oud schilderij, vertolkte Le Père, met indrukwekkende virtuoze lichtheid en elegantie. Wat mij betreft had ze het korte stukje muziek nog een paar keer mogen herhalen. Er klonk dan ook een luid applaus in de zaal. Daarna volgde nog twee sonates. Eén van J.M. Leclair (1697-1764) en zijn voorganger Jean-Féry Rebel (1666-1747). De laatste is vooral bekend vanwege zijn spectaculaire Les Element. Als wonderkind speelde Rebel viool voor Lodewijk de IXV en behoort tot één van de eerste Franse componisten die schreef voor dit instrument.
De presentatie van de Franse barok scratsch
Inmiddels hadden de (amateur)zangers lang genoeg gestudeerd om hun kunsten met begeleiding van Wilmer de Jong op (kist)orgel te laten horen. Liefdevol leidde Marc Mauillon het gezelschap door de delen van de Messe des Morts heen. Het enthousiasme van de deelnemers was van hun gezichten af te lezen. Deze uitvoering vond plaats in de hal van het Muziekgebouw. Dus het publiek kon overal luisteren onder het genot van een drankje en een hapje. Het was goed te horen dat een mis zingen minder eenvoudig is dan het lijkt. Vooral een stukje solo ten gehore brengen in zo een grote ruimte valt niet mee. Mijn hulde aan alle deelnemers die het lef hadden dit te doen.
Tussen Stadsplein en Paleis
Daarna was het tijd voor het volgende concert door het Ricercar Consort o.l.v. Philippe Pierlot. Dit ensemble bracht een geheel ander programma. In deze Franse muziek klonken vooral veel Spaanse invloeden. Misschien om ons luisteraars warm te maken voor het komende Festival met muziek uit Sevilla. Zo speelde Pierlot de beroemde variaties op de van het Iberisch Schiereiland afkomstige La Folia. Eén van de beroemdste bewerkingen, naast Vivaldi en Corelli, is van de Franse componist Marin Marais (1656-1728) voor viola da gamba. Het kan solo gespeeld worden, maar Pierlot koos voor een begeleiding door Julien Wolfs op klavecimbel en Daniel Zapico op theorbe en barokgitaar. Dat Zapico de laatste had meegenomen kwam goed uit, want hij vertolkte daarop een 17de-vroeg 18de -eeuws werkje van de enige echte Spanjaard in dit gezelschap: Gaspard Sanz. De afwisselende begeleiding van de theorbe en de barokgitaar bracht veel levendigheid tijdens het concert. Het Ricercar Consort, ook nog aangevuld met Sophie Gent op barokviool, bracht een potpourri aan Franse muziek die het ensemble vakkundig aan elkaar had verbonden. Ze probeerde door te spelen, zodat het publiek niet na elk deel zou gaan klappen. Dat lukte deels,
De ster van het concert was de sopraan Hannah Bayodi-Hirt. Droevig of vrolijk, zij nam het publiek met haar gouden stemgeluid geheel voor zich in. Het was heerlijk om naar te kijken en te luisteren. Het geheel resulteerde in een toegift met muziek uit een opera van Rameau.
Kunst en Macht
Na met een blij gevoel de zaal te hebben verlaten kon je als publiek kiezen voor een uitgebreid diner, of een lezing van de directeur van de Stichting Oude Muziek, Xavier Vandamme. Vele luisteraars hadden voor het laatste gekozen.
De inmiddels behoorlijk geïntegreerde Vlaming hield een vlammend betoog met veel humor en had waarschijnlijk nog uren door kunnen gaan. Als eerste maakte hij even ongegeneerd reclame voor zijn eigen Netflix van de Oude Muziek: EMTV. Iedereen kan lid van worden. Het is dan mogelijk opnames van oude muziek te bekijken en beluisteren. Er worden ook steeds nieuwe opnames aan toegevoegd. Vandamme heeft gelijk. Het is een schat aan muziek.
De Zonnekoning, Lodewijk XIV en het door hem bewoonde en uitgebreide Versailles was het onderwerp van de lezing. Of eigenlijk kunst en (politieke) macht. Want Lodewijk de XIV liet zijn Versailles uitbreiden en versieren met het belastinggeld van de gewone Franse burger. Door allerlei scholen voor architectuur, beeldende kunst, poëzie, muziek en dans op te richten, trok hij de alle politieke macht naar zich toe. Hij bepaalde wie werd toegelaten en wie niet. Bovendien kon hijzelf meedansen en musiceren tijdens de enorme feesten en uitvoeringen die in Versailles plaatsvonden. (zie YouTube filmpje onderaan dit artikel)
We weten wat er ten tijde van de Franse Revolutie met deze overdaad aan macht en pracht en praal is gebeurd: De Guillotine……Het geluk is dat wij er in onze dagen een enorme hoeveelheid muziek, theater en balletten aan hebben overgehouden. En een, onder de laatste drie Franse presidenten, hersteld Versailles. Inmiddels het best bezochte museum in Frankrijk.
Vandamme besloot zijn betoog dat hij onlangs zijn vier jaarlijkse subsidie aanvraag voor de Oude Muziek had gedaan. Een heel gedoe, waarbij hij steeds weer door andere hoepels moet springen. Maar dat deed hij toch liever, dan zijn Stichting Oude Muziek leiden onder zo een machtige Zonnekoning!
Charpentier: Lecon de Ténèbres
De Lecon Ténèbre zijn oorspronkelijk donkere Treurzangen bij de Metten, gezongen vanaf 5 uur in de ochtend, wanneer het nog donker is. Deze klaagliederen van Jeremia uit het Oude Testament bezingen de vernietiging van Jeruzalem in 587 v. Chr. Ze werden gezongen op Witte donderdag, Goede Vrijdag en Stille zaterdag voor Pasen.
Na elk gezang werd een kaars gedoofd, die de apostelen en volgelingen van de Christus verbeelden. Tot het nagenoeg donker was, want alleen de middelste kaars verbeelde Jezus de Christus en bleef branden. Deze werd na de ceremonie opgeborgen tot de opstanding kon worden gevierd.
Er zijn vele componisten vanaf de middeleeuwen die deze klaagzangen op muziek hebben gezet. Ten tijde van de barok ontwikkelde de Franse componisten hun eigen stijl. In Versailles, toen Lodewijk XIV aan het bewind was, had men geen zin meer om zo vroeg in de ochtend op te staan. Dus werden de Lecon Ténèbre naar de middag ervoor verplaatst. Daarom zijn deze klaagliederen voor Pasen op woensdag, donderdag en vrijdag. De uitvoeringen werden in Versailles ook steeds meer mondaine, en hadden misschien ook nog weinig met religie te maken. Er werd inmiddels entreeprijs voor gevraagd die gelijk was aan een operakaartje. Daardoor was het voor de gewone man niet meer mogelijk de liturgie bij te wonen.
In Amsterdam kostte de entree ook aardig wat. Toch was de zaal bijna uitverkocht. De uitvoering van Ensemble Correspondance was eenvoudig en sacraal. Dirigent van dit muziekgezelschap Sébastien Doucé is specialist op het gebied van Franse muziek. Er klonken vier Lecon Ténèbres van Marc-Antoine Charpentier (1634-1704). Terwijl deze componist er maar liefst 54 heeft geschreven! Ze werden afgewisseld met Concert à quatre parties de violes en Stabat Mater dolerosa. Charpentier gebruikte harmonieën om de tekst te onderstrepen. Een noviteit in die dagen. Hij componeerde in een motetstijl van zijn tijd, of gebruikte een versierde vocale stem begeleid door basso continuo.
Beide stijlen waren te horen tijdens de dag van de Franse barok. Gezongen door zes mannen: Twee countertenoren, twee middenstemmen/ tenoren en twee bassen. Het ensemble was ook sober samengesteld met twee violen, twee blokfluiten een cello, viola da Gamba en theorbe. Daucé speelde, naast het dirigeren, ook op een kistorgel.
Het was een verfijnde gebalanceerde uitvoering. Net als de dag van de Franse barok zelf.
Stichting Oude Muziek staat garant voor een goede organisatie en prachtige concerten.
Suus Blanke
Info:
De website van Stichting Oude Muziek, waarop alle informatie over het Festival, concerten tijdens het seizoen, vrijwilligers én EMTV te vinden is:
Lucile Boulanger speelt Bach en Abel op Viola da Gamba:
https://www.youtube.com/watch?v=knUsROhzKwY
Ook verkrijgbaar op cd:
https://www.youtube.com/watch?v=L8EmN2po9ks
Hannah Bayodi-Hirt zingt in volle glorie in een opera van Monteverdi:
https://www.youtube.com/watch?v=Jk_MceHbzeM
Messe de Mort van Marc Antoine Charpentier met beelden van Versaille:
https://www.youtube.com/watch?v=JxUdO5M0u9I
Een voorbeeld hoe de feestelijkheden in Versaille zouden hebben plaatsgevonden tijdens Le Ballet royal de la Nuit. Na 1653 voor het eerst uitgevoerd door Ensemble Correspondances in 2015:
https://www.youtube.com/watch?v=2IeAxFOkTkc
