Eloïse Bella Kohn ontraadselt Bachs Kunst der Fuge met waarachtigheid en diepgang

Gutman Records presenteert Amsterdam Piano Series

Gehoord: 19/9, Concertgebouw Amsterdam

Er bestaan wel 200 opnames van Bachs mysterieuze zwanenzang, de Kunst der Fuge, maar live hoorde ik nooit eerder een uitvoering op piano in het Concertgebouw. Uitvoeringen op klavecimbel zijn in de overhand, waaronder die van Gustave Leonhardt (voorzien van een uitvoerig tekstboek, waarin hij betoogt dat het werk bedoeld was om op klavecimbel te worden uitgevoerd). Op YouTube staan prachtige piano-uitvoeringen door o.a. Grigory Sokolov, Tatiana Nikolaeva, Daniil Trifonov en Glenn Gould (die het ook op orgel speelt). En in Nederland besloot pianist Ivo Jansen in 2007 zijn integrale Bach-opnames af met de Kunst der Fuge. Er bestaan ook talloze uitvoeringen van het fascinerende werk voor andere instrumenten, orkesten en ensembles, waaronder een kernachtige vertolking op YouTube door het Emerson String Quartet, die voorzien is van een voorbijtrekkende partituur, zodat je de over vier notenbalken verdeelde stemmen van het begin tot het eind kan meelezen. En in augustus j.l. plaatste emiritus hoogleraar immunologie Pierre Capel, de held van alle anti-vaxxers, zelfs een grafische versie van de Kunst der Fuge op YouTube, waarin hij tussen de noten door de grillige wegen van Bachs stemmen vergelijkt met de onophoudelijke mutaties van het coronavirus, en betoogt dat we uiteindelijk allemaal, net als onze huisdieren, zullen eindigen met een chip in ons lijf….

Veel musici zijn dol op Bachs doorwrochte meesterwerk, waarvan hij de slotfuga net niet meer helemaal kon voltooien (al zijn de meningen daarover verdeeld). Zijn zoon Carl Philipp Emanuel schreef pas in 1788 bij de laatste fuga ‘Uber dieser Fuge, wo der Nahme B.A.C.H. im Contrasubject angebracht worden, ist der Verfasser gestorben.’ Stopt de muziek op dat via een laatste stem wegvliedende moment, dan is dat een bloedstollende ervaring. Inmiddels zijn er zeker twaalf pogingen ondernomen om het werk in de geest van Bach te voltooien, die meer of minder overtuigingskracht bezitten. Ook zijn de gelerden het er nog altijd niet over eens of de Kunst der Fuge, waaraan Bach al in 1742 begon te werken, nu bedoeld was als studieboek voor klavierspelers (Clavier-Übung V), of als een abstracte meesterproeve van zijn kunnen en Bachs vaarwel aan de wereld, waarin al zijn muzikale inspanningen ‘Soli Deo Gloria’ werden verricht. Helemaal duidelijk zal dit alles wel nooit worden, maar het uit vier ‘Contrapunctus a 4 voci’ (‘gewone’ fuga’s), drie ‘Conrapunctus a 3/ 4 voci’ (contrafuga’s), vier ‘Contrapunctus a ¾ voci (fuga’s met meerdere thema’s), twee Contrapunctus inversus a 3 /4 voci’ (spiegelfuga’s) en vier Canons is opgebouwde werk, is nog veel méér dan alleen maar een intellectueel spel ter ere van God. Het is ook schitterende ‘mensenmuziek’, die de geest én het hart raakt.  Toch hangt er zo’n air van geleerdheid en geheimzinnigheid om de Kunst der Fuge heen, dat live uitvoeringen van het stuk in de concertzaal maar zelden voorkomen.

Dankzij de enthousiaste en integere inzet van RCO-klarinettist Hein Wiedijk en zijn Gutman Records – een stichting die zonder commercieel oogmerk de kamermuziek wil steunen met het organiseren van concerten en het uitbrengen van cd’s en lp’s (www.gutmanrecords.com) waarbij ‘kwaliteit’ als het hoogste criterium geldt – kreeg de jonge, in Parijs geboren pianiste

Eloïse Bella Kohn (1991) afgelopen zondag onder de vleugels van de pianoserie van Gutman Records, de Amsterdam Piano Series, de unieke kans om in een helaas slecht gevulde Kleine Zaal van het Concertgebouw met haar prachtige uitgebalanceerde en doorleefde uitvoering van Bachs Kunst der Fuge waar te maken wat de internationale pers naar aanleiding van haar pas uitgebrachte Kunst der Fuge – CD (hänssler Classic Yamaha Pianos) concludeerde.

Kohn werd in de Duitse pers omschreven als ‘een jonge vrouw in de bloei van haar kunnen’ (Deutschlandfunk Kultur), ‘wier spel diepten bereikt die slechts enkele artiesten weten te bereiken’ (Diapason). Daar bleek geen woord van overdreven.

Bella Kohn besloot enkele maanden geleden de tijd die haar toeviel door de pandemie te gebruiken om zich met hart en ziel op de heilige noten van Bachs Kunst der Fuge te storten. Ze vroeg de veelzijdige componist, organist en improvisator Thierry Escaich, haar voormalige leraar aan het Conservatoire de Paris, de laatste fuga te voltooien en maakte van het geheel een prachtige opname op Yamaha, uiterst partituurgetrouw, glashelder en zonder pedaal. Bella Kohn: ‘Er is een opvallende gelijkenis tussen de muzikale activiteiten van Escaich en Bach. Escaich is niet alleen bekend als een virtuoos organist en improvisator maar ook als één van de internationaal meest gevraagde componisten. Hij doceert compositie aan het conservatorium van Parijs met een focus op fuga’s. Anders dan in andere versies heeft Escaichs completering (2021) veel van de ingrediënten die het zo authentiek mogelijk maken. Ik hoop dat dit een nieuw licht zal werpen op Bachs laatste grote meesterwerk en tegelijkertijd mijn collega-pianisten zal inspireren.’ Dat alles leidde tot een vruchtbare kruisbestuiving tussen Bach, Escaich en Kohn, resulterend in een eigentijdse, humane en onweerstaanbare Kunst der Fuge.

In het Concertgebouw opende Bella Kohn haar recital met een uiterst levendige vertolking van Bachs Franse Suite nr. 3 in b, BWV 814. Ze had eigenlijk de Ricercare van Ligeti willen spelen, maar dat had pianist Thomas Beijer in 2018 al in dezelfde pianoserie gedaan. Bij de Franse Suite van Bella Kohn moest ik onmiddellijk aan de legendarische Wanda Landowska

denken. Bestaat er zoiets als een vrouwelijke Bach, die glashelder en uitgebalanceerd is, en ook nobel, verfijnd en diepzinnig, maar die tegelijkertijd extra warmte en menselijkheid aan Bachs kunstige noten toevoegt? Als je Bach door Bella Kohn hoort spelen, zou je denken van wel. Als wuivende rietstengels in de lentewind, liet Bella Kohn de markant gearticuleerde melodieën vol charme en elegantie dansen en ritmisch meebewegen met de heldere structuren van Bach, die tegelijkertijd ‘zong’ en tot de verbeelding ‘sprak’. Met eenzelfde frisse en ontwapenende benadering, dook ze vervolgens in de mysterieuze materie van de Kunst der Fuge, zonder ‘mooispelerij’ of de behoefte haar onmiskenbaar grote technische kunnen te willen bewijzen, maar met liefde, doorleefde toewijding en een spontaan vorsen naar nog diepere betekenislagen in Bachs schitterende zwanenzang. Het klinkende resultaat was indrukwekkend en betoverend. Naarmate de laatste fuga’s zich ontvouwden begon de ontdekkingstocht van Bella Kohn steeds meer op een metafysische reis door de kosmos te lijken. Zodat je het gevoel kreeg los te komen van je stoel en alle aardse beslommeringen, ver weg van de dagelijkse kommer en kwel, steeds hoger zwevend als een vogel op de windstromen van Bach, bevangen en bevrijd door de oneindige ruimte. Het was prachtig.

Wenneke Savenije

Info: https://gutmanrecords.com & http://eloisebellakohn.com/en/caller-2/