Recensies

Muziek stijgt over alles uit tijdens uniek recital door Lucie Horsch en Ton Koopman

by De Nieuwe Muze 2 maart 2024 1134 Views

Gehoord: TivoliVredenburg, Utrecht, 29 februari 2024

Door Suus Blanke

Verschillende mogelijkheden voor musici in Nederland

Op de bijzondere datum 29 februari 2024 vond er in de Hertz-zaal van Vredenburg te Utrecht een zeldzaam concert plaats. Artist in Residence Lucie Horsch zou op de blokfluit worden begeleid door niemand minder dan Ton Koopman. Er waren zoveel liefhebbers op afgekomen, dat alle 534 stoelen waren verkocht en er alleen nog rolstoelplaatsen beschikbaar waren.

De bijna 80-jarige Ton Koopman (1944) zal verguld geweest zijn dat hij eindelijk weer de mogelijkheid kreeg in Nederland te kunnen optreden. Dat deze musicus op eigen bodem niet meer te horen is, is een enorme schande. Klavecinist, organist en dirigent Koopman heeft vanaf de jaren zeventig met de door hem opgerichte The Amsterdam Baroque Orchestra zijn sporen ruimschoots verdiend in de oude muziek. Onafhankelijk van het feit of je het nu wel of niet eens bent met zijn interpretaties, blijft hij een groot musicus. We zouden onze landgenoot juist op een troon moeten hijsen, in plaats van hem subsidiegelden ontzeggen. Zijn verdriet over het feit dat hij niet meer op het podium in Nederland wordt gewaardeerd spreekt hij uit in de documentaire Gedreven door muziek. Deze werd eind 2023 uitgezonden door de NPO en is onderaan dit artikel gratis terug te kijken via de link van NPOSTART.

Duizendpoot Lucie Horsch (1999) heeft de laatste kwart eeuw in Nederland alle mogelijkheden gekregen waar vele talenten alleen maar van kunnen dromen. Als dochter van de solocellist van het Concertgebouw Orkest studeerde ze al heel jong blokfluit bij Walter van Hauwe en veroverde de muziekwereld door in 2014 het Eurovisions Young Musicians te winnen. Daarnaast studeerde ze piano bij niemand minder dan Jan Wijn, en specialiseerde ze zich op de fortepiano en het klavecimbel bij Olga Pashchenko. En of dat nog niet genoeg was studeert ze nu klassiek zang bij Xenia Meyer. Want ze beschikt ook nog over een prachtige stem. Al deze activiteiten hebben inmiddels geleid tot de Nederlandse Muziekprijs (2020) en een Edison voor haar debuut cd.

Lucie Horsch als Artist in Residence

Als Artist in Residence van seizoen 2023/2024 in Tivoli Vredenburg levert Lucie Horsch, met al haar mogelijkheden, een heel divers programma af. Afgelopen oktober was haar eerste optreden met het ensemble Fuse, waarin ze onconventionele muziek voor de blokfluit speelde, zoals te horen op haar cd Origins. In januari van dit jaar trad Lucie op met niemand minder dan zanger Thomas Oliemans, die ook zeer verdienstelijk piano speelt. Dit leidde tot een bijzonder programma waarin ze elkaar ombeurten begeleiden bij de zang en samen quartre mains aan de piano speelden. In de komende maanden speelt Horsch nog een uitverkocht blokfluitprogramma voor kinderen, dat ook op 10 maart in het Muziekgebouw wordt gegeven. Er wordt ook nog een spannend optreden verwacht op 5 april met ensemble Ludwig in samenwerking met AVROTROS. Als finale klapper zal Lucie op 23 mei blokfluitconcerten spelen en een aria zingen, begeleidt door het Orkest van de Achttiende Eeuw. Dit concert wordt op 24 mei herhaald in het Muziekgebouw aan het IJ te Amsterdam.

Eind december 2023 was Horsch uitgenodigd door Janine Jansen voor haar Kamermuziek Festival Utrecht, waarin ze samen met Emmy Storms (viool) en Raphaël Feuillâtre (gitaar) een vergelijkbaar programma van haar cd Origins speelde. Dit concert is, voor deze website, beschreven op 28 december 2023 door Wenneke Savenije.

Het barokprogramma van 29 februari stak bij bovenstaande programmering een beetje saai bij af. Het was in zoverre ook een wat gevaarlijk programma omdat de gemiddelde goede amateur blokfluitist deze muziek speelt, omdat er nu eenmaal weinig repertoire voor dit instrument is geschreven. Al is het ook weer heerlijk om iemand deze werken heel muzikaal te horen vertolken. Dat laatste was wat er gebeurde. De muziek stond bovenaan.

De eenvoud van de blokfluit

Onlangs hoorde ik in Vredenburg nog een gesprek van een oudere dame die had besloten blokfluit te gaan spelen omdat het een makkelijk instrument zou zijn. Filmpjes op YouTube zouden haar daar zonder problemen bij kunnen ondersteunen. Lucie Horsch bewees deze avond het tegendeel. Om te beginnen moet je in het bezit zijn van goede handgebouwde instrumenten. Desondanks is het nog heel moeilijk een mooie klank te produceren. De ruimte waarin je speelt is eigenlijk de klankkast van het instrument. Gelukkig is de Hertz daarvoor zeer geschikt. Dan moet je een zeer goede ademtechniek onderhouden. Want de helft van de te blazen lucht gaat via het labium (waar de klank wordt gemaakt) naar buiten. De andere helft gaat door het instrument. Een goede fysiotherapeut of yogaleraar kan je daarbij helpen. Dan is het nog een hele studie welke articulatie je moet gebruiken bij de verschillende stijlen te spelen muziek. Tot slot zijn problemen met de techniek van de vingers bijna onvermijdbaar door de ingewikkelde grepen, en de ongenaakbaarheid van het instrument. Zelfs Horsch ondervond nog dit laatste probleem tijdens haar recital.

Muziek uit Duitse en Franse Barok.

Het zou nog nooit eerder zijn gebeurd: Vredenburg was vergeten het programma van dit concert te drukken. Gelukkig zijn Horsch en Koopman zeer spraakzame mensen. Dus vertelden zij van alles over de te spelen of gespeelde muziek. Als eerste klonk de Sonate in C uit Essercizii Musici van Georg Philipp Telemann (1681-1767). Volgens Horsch (en mijzelf) de componist die het allerbest voor blokfluit heeft geschreven. Het is technisch goed te spelen, het zachte instrument is altijd in balans met de andere instrumenten en de muziek is prachtig. Het is daarom bijzonder jammer dat honderden sonates van hand van Telemann verloren zijn gegaan. De Sonate in C begint met een aantrekkelijk kort Adagio als introductie, dat direct overgaat in een Allegro om later weer terug te keren. Daarna volgden een prachtig Larghetto en een virtuoos Vivace. Een werk dat meteen de kwaliteit van de musici verraad. Koopman is een uitstekend basso continuo speler, die alle krochten van dit vak kent. Terwijl Horsch een prachtig heldere klank op haar blokfluiten voortbrengt.

Volgens Lucie zit de Duitse barok in ons DNA, maar dat geldt niet voor de Franse barok. Deze is dus ook veel moeilijker te spelen door de eindeloze voorgeschreven versieringen.

Horsch wist met vijf solo preludes uit L’Art de preluder (1719) van Jacques-Martin Hotteterre ‘le Romain’ (1674-1763) een totaal andere klank uit haar instrument te halen en de Franse preluderende stijl wonderschoon neer te zetten. Hotteterre schreef deze preludes zowel speciaal voor traverso, hobo als blokfluit. Het was, zoals gebruikelijk in die tijd, mogelijk ze ook op andere instrumenten te spelen. Omdat de blokfluit een veel kleiner bereik heeft, is voor de preludes te spelen op blokfluit, de kop van het instrument in de muzieknotatie getekend.

Het duo vervolgde direct met een bewerkte klavecimbelsonate van Charles Francois Dieupart (ca. 1670-1740), een fransman die tijdens zijn werkzame leven in Londen woonde. J.S. Bach was een groot bewonderaar van Dieupart. Waarschijnlijk heeft deze grote Duitser zijn Engelse Suites als eerbetoon aan zijn collega in Londen geschreven of ze naar hem vernoemd. Omdat er zo weinig repertoire voor de blokfluit is geschreven, is een bewerking volledig geaccepteerd. Dat geldt ook voor de sonates van J.S. Bach zelf. Hij heeft er geen voor blokfluit geschreven, alleen voor traverso en viool. Er bestaan wel geweldige blokfluitpartijen in enkele cantates en de Brandenburger Concerten. Maar de universele muziek van Bach klinkt op elk instrument goed. Dus ook de b-klein Sonate BWV 1030, gespeeld door Horsch en Koopman.

Een solo voor Ton Koopman

Ton Koopman verbond C.F. Dieupart met J.S Bach via een solo van Dietrich Buxtehude (ca. 1637-1707). Deze uit Zuid-Scandinavië afkomstige componist werkte voornamelijk in Noord-Duitsland. J.S. Bach zou 400 kilometer te voet hebben afgelegd om deze beroemdheid te kunnen horen spelen. Buxtehude op zijn beurt was weer geïnspireerd door Italiaanse componisten als Girolamo Frescobaldi (1583-1643). Italianen improviseerde er in die tijd er lustig op los. Zo ook Buxtehude. Door behoefte aan muziek op schrift, noteerde de componist toch enkele werken, waarvan alle originele notaties verloren zijn gegaan. Enkele kopieën/ overgeschreven notaties zijn wel bewaard gebleven.

Tussen 2005 en 2014 heeft Ton Koopman het gehele oeuvre van Dietrich Buxtehude opgenomen op 31 cd’s. Tijdens het concert in de Hertz speelde Koopman één van de juweeltjes. De inmiddels wat voorovergebogen, bijna tachtig jarige klavecinist, heeft toch iets van zijn virtuositeit moeten inleveren. Daarbij sloeg hij ook nog zelf de blaadjes om, waarbij hij er op het laatst twee tegelijk pakte. Maar de muziek zelf bleef fier overeind staan. Het was een doorleefde uitvoering door een zeer ervaren musicus. Het klavecimbel bracht geen getingel-tangel voort, maar er klonk een helder verhaal. En dan zijn alle onderbrekingen in de uitvoering vergeven.

Een solo voor Lucie Horsch

Na de pauze kwam er nog een lange solo voor Lucie Horsch. Van Eyck en Hotteterre hebben de meeste solo’s voor blokfluit geschreven. J.S. Bach geen één. Toch is het heel gebruikelijk de Partita BWV 1013 voor traverso op blokfluit uit te voeren. Horsch beschreef dat J.S. Bach het Europa van zijn tijd in dit werk verbond met de Duitse Allemande, de Italiaanse Corrente, de Franse Sarabande en de Engelse Bourrée. Wie het boek Bach en het Getal van Kees van Houten en Marius Kasbergen heeft gelezen, kan weten dat Bach nog veel meer in deze noten heeft verwerkt. Het was een tour de force voor Lucie, dit werk als solist over het voetlicht te brengen. Maar ze slaagde er ruimschoots in, met haar muzikaliteit, onmerkbare adembeheersing en fantastische frasering. Dat laatste is extra van belang, omdat je op een blokfluit niet hard en zacht kunt spelen.

Een finale met Händel

Toch zei ze blij te zijn, onder begeleiding van Ton Koopman, door te kunnen gaan met de wat lichtvoetiger Sonate in C van Georg Friedrich Händel (1685-1759). De grondlegger van de blokfluitsonate, met lyrische invloed van de opera. Dat vertelde ze niet voor niets. Want na een daverend applaus werden de blokfluiten weggelegd en liet ze haar mooie wat donkergekleurde stem horen in Ombra mai fu uit de opera Xerxes (ook bekend als hét Largo) van dezelfde componist. Aan Lucie is een zangeres verloren gegaan. Of toch niet? We zullen zien hoe zij zich over 55 jaar als blokfluitist, pianist en zangeres staande heeft kunnen houden op de Nederlandse podia.

Suus Blanke