Evgeny Kissin is een held
Concert: World Master Series, Hommage aan Rachmaninoff, Bach: Chromatische Fantasie & Fuga, Mozart: Sonate nr. 9 in D, KV 311, Chopin: Polonaise in fis op. 44, Rachmaninoff: Lilacs, op. 21 nr. 1, Prelude in a, op 32 nr. 8, Prelude in Ges, op. 23 nr. 10, Etudes-Tabelaux, op. 39 van Mozart, Evgeny Kissin, 28 juni, 20.00 uur, Amare Den Haag.
Door Wenneke Savenije
Waarom ervaar ik iedere noot die Evgeny Kissin (1971) speelt alsof er iets heel uitzonderlijks in klank wordt uitgedrukt? Iets nobels en verhevens, iets heroïsch en hartverscheurends, iets wat in zijn glasheldere puurheid en gepassioneerde intensiteit dwars door je ziel snijdt?
Het geraffineerde lijnenspel en de steeds wisselende lichtval in Kissins ijzersterke vertolking van de Chromatische Fantasie & Fuga van Bach deed denken aan de universele schoonheid van de Mezquita in Córdoba, de Romeinse tempel die veranderde in een Visigotische kerk en een Moorse moskee, om uiteindelijk te worden verbouwd tot de huidige kathedraal met 856 zuilen, rood-wit gestreepte bogen en glas-in-loodramen die het heiligdom onderverdelen in fascinerende ruimtes en tussenruimtes waar je maar niet genoeg van kunt krijgen. De glans van zijn levendige, elegante en krachtige lezing van Mozarts Sonate nr. 9 in D, KV 311 had dat zilverachtige van het licht van de volle maan, de hartstochtelijke onstuimigheid van Chopins Polonaise in c, op. 44 ging door merg en been en Rachmaninoff, de componist waar ik alleen maar van kan houden als zijn muziek 100% transparant wordt gespeeld, kwam ijzersterk naar voren door de architecturale helderheid en het rijke kleurenpalet van Kissins benadering.
Dat we Kissin voor het eerst in vijf jaar weer eens in Nederland konden horen spelen, was te danken aan het persoonlijke initiatief tot een nieuwe, kwalitatief hoogwaardige pianoserie van Friso Verschoor. Dankzij zijn nieuwe World Master Pianists-serie, die hij gelanceerd heeft in Den Haag (Amare), Brussel (Flagey), Antwerpen (deSingel) en Luik (Philharmonic Royal Hall), kwamen dit seizoen ook Maria Joao Pires en Arcadi Volodos naar de Benelux. Andere pianisten uit de stal van Verschoor zijn Grigory Sokolov, Mikhail Pletnev, Jorge Luis Prats, Joseph Moog en Alexandra Dovgan, die allemaal in World Masters Serie komen optreden. Dat het Haagse publiek blij is met World Master Pianists in Amare bleek alleen al uit de zowel bij Pires als Kissin uitverkochte Grote Zaal, waar de organisatie i.s.m. meesterstemmer Michel Brandjes met succes zijn best had gedaan om de vleugel te optimaliseren en met panelen de akoestiek zo gunstig mogelijk te beïnvloeden.
Het grootste Russische wonderkind allertijden is inmiddels de vijftig gepasseerd. Over de hele wereld heeft hij enorme successen geboekt met zijn fenomenale pianospel, waarvoor hij talloze onderscheidingen ontving. Hij geeft concerten met de beroemdste orkesten, dirigenten en musici ter wereld. Maar hij is ook wel eens omschreven als een wereldvreemde ‘autist’, die misschien dan wel heel briljant piano kon spelen, maar het vermogen zou missen om mensen daadwerkelijk te ontroeren. De ‘kwaadsprekers’ vonden zijn spel machinaal, zo niet maniakaal, genadeloos van klank en soms meedogenloos van expressie. In de ogen van sommigen van hen was Kissin een ‘savant’, iemand die een wonderbaarlijk talent heeft op één gebied maar verder niet helemaal in orde is. Toegegeven, Kissin als persoon heeft iets wonderlijks, alleen al door zijn eigenaardige manier van spreken. Maar wat hij zegt is altijd diepzinnig en waarachtig, raak en hyperintelligent. Bovendien heeft hij vele andere talenten.
Kissin is een fervent lezer en hij heeft zelf gedichten en meerdere boeken geschreven. Zijn bijzondere website is een walhalla voor wie van muziek, literatuur en kunst houdt. In 2014 kwam Kissin niet alleen naar Amsterdam om voor een uitverkochte Grote Zaal een magistraal recital te spelen in de Serie Meesterpianisten, hij trad ook op in de Portugese Synagoge, waar hij voor een handjevol mensen en met rode konen van inspanning poëzie voordroeg van o.a. Jitschok Lejb Peretz, Chaim Nachman Bialik, H. Leivik, Jakob Glatstein en Aäron Zeitlin. In 2013 had Kissin, die in 2002 Brits staatsburger was geworden en destijds in Londen woonde, de Israëlische nationaliteit aangenomen en om die stap kracht bij te zetten declameerde hij in het Jiddisj, de taal van zijn grootouders. Ik kon helaas niet verstaan wat hij zei, maar zijn eigenaardige dictie en onmiskenbare overgave ontroerden me diep. Het kwam dan ook uit een diepe bron, want als jongetje van tien schreef Kissin al het volgende gedicht:
Ik ben een arme Jood. Hoeveel verdriet heb ik geleden!
Ik heb de Baltische Zee gezien, bossen en velden, de Wolga, de Kaukasus, de Oekraïne –
Dat alles is als een paradijs! Maar thuis ben ik als in een woestijn –
Iedereen op onze binnenplaats, alle wrede antisemieten, schreeuwen naar me:
Een Jood! Een Jood! Een Jood!’
Ik ben helemaal alleen in de rivier van mensen.
In een interview met Michael Church voor BBC Magazine uit 2022 verklaarde Kissin: ‘Kinderen van mijn eigen leeftijd pesten me. Ik heb me altijd Joods gevoeld. Russisch was mijn eerste taal en alleen in dat opzicht ben ik Russisch.’
Kissin manifesteert zich zo nu en dan ook als componist. Een aantal van zijn werken zijn uitgegeven door Henle Verlag waaronder zijn String Quartet uit 2016, dat werd opgenomen door het Kopelman Quartet op Nimbus Records. En op 14 oktober 2022 ging zijn Pianotrio, geschreven in reactie op de Russische invasie in Oekraïne, in première in Amsterdam. Kissin neemt als een van de weinige musici van Russische origine openlijk stelling tegen Poetin. Dat hij niet meer welkom is in het Rusland van nu zal dan ook niemand verbazen. ‘Oorlog is altijd leed, tranen, bloed en de dood van duizenden, zo niet miljoenen mensen. Agressieve oorlog, waarbij het leger van een volk, in strijd met verdragen en overeenkomsten, het grondgebied van een ander volk binnenvalt, dat zelf geen aanval of bedreiging heeft gepleegd, is een misdaad waarvoor geen excuus bestaat en kan bestaan.’ Aldus Kissin in zijn officiële verklaring van februari 2022. Precies een jaar later verklaart de pianist onder meer: ‘Het feit dat nu, een heel jaar later, de oorlog nog steeds gaande is, dat de Russische indringers nog niet uit Oekraïne zijn gegooid — dit feit is een enorme en onvergeeflijke schande voor de democratische westerse wereld waarvan Oekraïne nu de Buitenpost is geworden. Vandaag heb ik met gruwel en walging de recente uitspraak van Olaf Scholtz gelezen dat het sturen van oorlogsvliegtuigen naar Oekraïne nu ‘geen zin heeft’. Laat ik tegen de westerse politici zeggen: elke dag uitstel om alle wapens naar Oekraïne te sturen die het nodig heeft, veroorzaakt meer Oekraïense burgerdoden, en daarom kleeft hun bloed nu niet alleen aan Poetins handen, maar ook aan die van jou. Door niet de nodige militaire hulp te geven aan Oekraïne heb je (voor de zoveelste keer) je eigen principes en idealen verraden! Het afgelopen jaar heeft duidelijk laten zien hoe heldhaftig het Oekraïense volk en hun regering zijn, dus uiteindelijk zal Oekraïne onvermijdelijk winnen. Het Trio dat ik vorig jaar schreef gaat niet alleen over de Russische invasie en bomaanslagen, het lijden en de tragedie van het Oekraïense volk mensen, maar ook over de overwinning van Oekraïne waarin ik vast geloof.’ In de film United We Stand- Musicians in Times of War (2022) van David van Tijn verklaart Kissin dat elke Chopin-noot die hij in de documentaire speelt ‘een kogel voor Poetin is.’
Kissin in Conservatorium van Moskou, 8 september 2017, Concert to the memory of the Russian journalists who have been killed since 1993
Klonk als gevolg van deze dappere stellingname in Amare nu een intens gefrustreerde Kissin, zoals verleden week in een recensie in NRC Handelsblad te lezen stond? Was hier een pianist aan het werk die met zijn ‘directe, soms ronduit brute vleugelklank’ alleen nog maar onrust wist uit te drukken uit woede tegen de oorlog van Poetin? Nee, dat was helemaal niet zo. Deze vooringenomen duiding maakt enkel duidelijk hoe gevaarlijk het is om politieke uitingen en muzikale uitingen met elkaar te vermengen. Muziek staat boven al het aardse, zeker voor zo’n muzikaal genie als Kissin. Dat hij woedend is over de oorlog, maakt nog niet dat hij aan de vleugel alleen nog maar als een briesende en getergde leeuw tekeer kan gaan. Hier wordt maatschappelijke woede verward met muzikale intensiteit, politieke onrust met artistieke passie, sociale betrokkenheid met bezieling en die unieke gedrevenheid die Kissin nu juist zo bijzonder maakt. Hij heeft altijd al in volkomen overgave muziek gemaakt ‘op leven en dood’, goudeerlijk en zonder valse sentimenten, puur en direct, heftig en boordevol emoties, diep en verheven. Kissin is een hoofse ridder, een romanticus pur sang. Zijn vurige ziel zet de overwegend klassieke en romantische partituren die hij speelt soms in lichterlaaie, maar hij kan ook oneindig teder en fijngevoelig klinken. Kissin gaat in alle richtingen tot het uiterste om de muziek te duiden, mist geen enkel detail en geen enkele nuance, graaft dieper dan bijna alle anderen en rijkt met zijn verlangen naar harmonie en schoonheid omhoog naar de metafysische wereld. Dat deed hij ook al vóór de oorlog in Oekraïne.
Wel speelt Kissin sinds de Russische invasie in Oekraïne, vaak bij wijze van toegift, uit protest op ieder concert de Polonaise op. 53 of de Revolutie Etude van Chopin, stukken die gecomponeerd werden om steun te betuigen aan de Poolse Novemberopstand, in reactie op het autoritaire en repressieve bewind van tsaar Nicolaas I. Daarmee uit Kissin daadwerkelijk zijn woede en verontwaardiging tegen Poetin, maar dat dan wel gesublimeerd en op universeel niveau.
De laatste jaren is Kissin doorgaans juist wat milder, lieflijker en minder ongenaakbaar gaan spelen. Dat heeft wellicht iets te maken met zijn persoonlijke omstandigheden. Tijdens een interview in 1992 liet KIssin zich tot mijn verbazing ineens ontvallen dat hij verlangde naar ‘heel veel baby’s en een vrouw die altijd mooi en slank zal blijven.’ In de Armeense Karina Arzumova, moeder van drie volwassen kinderen, die hij al kende sinds zijn kindertijd, heeft hij tenslotte zijn droomvrouw gevonden. In 2017 is hij met haar getrouwd en op alle foto’s straalt het paar van geluk. De intense manier waarop Kissin musiceert is misschien de laatste jaren door zijn persoonlijke geluk iets minder gespannen geworden. Als meesterpianist is de extreem begaafde Kissin ongeëvenaard en zijn sublieme spel kan zowel angstaanjagend fel als teder en ontwapenend zijn. Als uniek, dapper en ontwapenend mens is hij een held.
Wenneke Savenije
Kissin bij Liszt Monument in Boedapest
Info:
https://worldmasterpianists.nl
https://www.amare.nl/nl/agenda/1427/Ode_aan_Rachmaninoff/Evgeny_Kissin
Piano Trio op. 6 van Evgeny Kissin: