Recensies

Festival Oude Muziek blijft jong en vernieuwend

by De Nieuwe Muze 7 september 2023 1305 Views

Gehoord: 2 en 3 september 2023, Kasteel de Haar, centrum Utrecht

Door Suus Blanke

Festival Oude Muziek Utrecht

Ieder jaar heeft het Festival Oude Muziek (FOM) een thema. Aan de hand daarvan worden concerten geprogrammeerd. Dit jaar was het thema REVIVAL. Dit begrip werd omringd met de woorden re-think, renaissance, re-cycle, re-play, restoration en re-joyce. Met het woord re-think wordt al meteen duidelijk, dat er wordt gerammeld aan de poorten van de authentieke uitvoeringspraktijk. Deze ontstond aan einde van de vorige eeuw. Er werd tijdens het Festival twee keer een symposium georganiseerd rond de Amerikaanse musicoloog Richard Taruskin (1945-2022), die deze zelfs heiligverklaarde uitvoeringspraktijk als een product van de moderniteit zag. Het is natuurlijk de vraag of de de ‘authentieke’ uitvoeringspraktijk vandaag in een museum geplaatst kan worden, als zijnde een vaststaande manier van musiceren. Taruskin vroeg zich af of in plaats daarvan, met alle studies en goede bedoelingen, in de vorige eeuw eigenlijk een ‘nieuwe’ traditie is geboren…

Wie een aantal gespecialiseerde ensembles volgt, weet dat zij zich al lang niet meer erg druk maken over deze uitvoeringspraktijk. Al dan niet gedreven door aanvragen van subsidies. Een feit blijft dat de REVIVAL van de Oude Muziek tijdens de vorige eeuw, heel veel heeft opgeleverd aan kopieën van oude muziekinstrumenten, bestudering van oude muzieknotaties (ook van latere componisten) en natuurlijk de uitvoeringspraktijk zelf. Maar in de loop der tijd zoekt de mensheid altijd naar nieuwe ideeën. Daar dankt het Festival Oude Muziek in de huidige tijd misschien wel zijn voortbestaan aan.

Tijdens het Festival klinken elke dag tussen 11.00 en 23.30(!) uur een grote hoeveelheid concerten, in het centrum van Utrecht. Daarnaast is er een heel circuit van Fringe (franje) Concerten. Deze worden verzorgd door jonge musici, die hun verklankingen van oude muziek (en dit jaar soms afgewisseld met werken uit de 20ste eeuw) op een podium kunnen laten horen. Velen uit binnen- en buitenland maken gretig gebruik van deze kans. Dit in de hoop op te vallen als musicus. Voor het publiek zijn deze concerten gratis/ met vrijwillige bijdrage te bezoeken. Sinds de Corona Pandemie wordt verwacht dat het publiek (van tevoren) digitaal betaalt. Maar bij het naderend einde van het Festival heb ik toch weer de (eerder gebruikte) hoeden met opgehaalde/ ontvangen contanten terug gezien.

Onder het hoofdstuk Recyle geeft Stichting Oude Muziek (OM) aan, te werken aan een ‘duurzaam’ Festival, door alle concerten (zoveel mogelijk) op loopafstand te programmeren. Bovendien hebben dezelfde musici meerdere concerten (ook de Fringe!) aangeboden gekregen. Dit om de reisbewegingen, en de daarbij komende kosten, te beperken. Daarbij zegt het OM zelfs meer op Nederlands talent te letten. En voor wie helemaal niet wil reizen is er tijdens de Corona Pandemie Early Music Television ontwikkeld. (EMTV) Informatie hierover volgt onderaan dit artikel.

Op zaterdag 2 september werd het laatste concert van het Festival in de grote zaal van TivoliVredenburg, ook via EMTV live gestreamd. Dat betekende een lange zit achter de TV of computer. Zo ook in de zaal. Want de hele opera L’incoronazione di Poppea (1642) van Claudio Monteverdi, op een libretto van Francesco Busenello, stond op het programma. Volgens de Muziekwetenschap heeft Monteverdi (1567-1643) het genre opera ontwikkeld. Daarvoor gebruikte hij verhalen uit de Griekse Oudheid en bracht ze daarmee in zijn tijd weer tot leven (revival). Het is de eerste opera waarin de historische personages met realistische emoties worden weergegeven, wanneer ze worden gedreven door politieke ambitie en de zinnelijke Liefde. Dit leidde in Vredenburg vaak tot luid lachend publiek. Vooral wanneer de vrouwelijke personages tijdens hun zang hun woede en ergernissen lieten blijken. Die zijn ook in onze tijd heel herkenbaar. De opera heeft eeuwigheidswaarde en kwam, ondanks zijn leeftijd, zeer eigentijds over.

De enige mannelijke zanger die zijn smachtende liefde meerdere malen bedwelmend op het podium bracht was Paul-Antoine Benos-Djian in de rol van Otho. Je kreeg zowaar een beetje medelijden met hem. Al sprong zijn liefde wel heel snel over van de ene naar de andere vrouw……

Helaas kwam Nero deze avond niet zo goed over het voetlicht. Qua stemtype was Ray Chenez zeer goed gecast. Want oorspronkelijk is deze rol voor een castraat (sopraan) geschreven. Dat was goed hoorbaar wanneer de countertenor zong met een bewonderingswaardig groot volume in de zeer hoge hoogtes. (Vanwege meer longinhoud, heeft alleen een man deze mogelijkheid.) Er kwamen echter ook hele zinnen vals uit zijn keel. Dat was nog niet zo erg geweest, wanneer Ray ook een vals type op het podium had neergezet. Maar vanaf de bovenste rij in de zaal zag ik slechts een keurig in pak gestoken, stokstijf staande, jongeman……… Misschien dat Chenez van dichtbij meer leek op de foto’s die te zien zijn op zijn website.

Alle zangeressen zongen hun rollen prachtig en waar nodig soms hysterisch. Verder viel de mooie basstem van Adrien Mathonat op, die de rol van Seneca vervulde. Helaas moest hij al snel het podium verlaten, omdat hij in de opera politieke tegenstand bood aan Nero en daarom zichzelf van het leven moest beroven……… Daarna was er nog een rolletje voor hem als Consul weggelegd.

Dat gaf meteen het probleem van de avond aan. De opera was niet geënsceneerd. En omdat er veel dubbelrollen werden gezongen, staande achter een muzieklessenaar, werd de toch al lange zit van ruim 200 minuten, extra vermoeiend. Gelukkig was er wel voor een boventiteling gezorgd.

Het ensemble Le Banquet Céleste o.l.v. klavecinist Damien Guillon was een geweldige ondersteuning voor de zangers. Het ensemble bestaande uit 3 blokfluiten, 2 zinken (voorloper van de trompet), 2 violen, viola da gamba, lirone, violone, harp, luit en orgel zorgde voor een rijke kleuring en pit. Met name het tweede gedeelte van de avond werd daardoor (én met de meer zekere stem van Chenez) steeds boeiender. Het slotduet waarin de countertenor als Nero met Poppea (Catherine Trottmann) de Liefde bezong, was van een verfijnde schoonheid.

Nocturne

De laatste avond van het Festival vond (de duurzaamheid ten spijt) dit keer plaats in Kasteel de Haar in Haarzuilens. De avond, ‘Nocturne’ genaamd, was géén revival van de beroemde pianowerken van Chopin of andere componisten uit de Romantiek. Nocturne komt uit het frans en betekent ‘nachtstuk’. De muziek heeft een dromerig, meditatief, melancholiek karakter. De bedoeling van ‘Nocturne’, geprogrammeerd door FOM, was de invallende nacht te ervaren tijdens een wandeling in de kasteeltuin van de Haar. Afwisselend konden in het kasteel en de kapel concertjes van een aantal minuten worden beluisterd.

Het Kasteel zelf heeft zijn REVIVAL beleefd doordat het door de architect Pierre Cuypers (1827-1921), is opgetrokken in neogotische stijl. Cuypers is vooral bekend van het Centraal Station en het Rijksmuseum te Amsterdam. Hij werkte in opdracht van eigenaar Étienne baron van Zuylen van Nyevelt van de Haar. Tussen 1892 en 1912 werd het complex, op de plek waar al eeuwen eerder een kasteel had gestaan, gebouwd. Vanwege de aanleg van de huidige tuinen is het dorp Haarzuilens verplaatst en opnieuw gebouwd door dezelfde architect.

De avond was geweldig georganiseerd door FOM. Voor wie niet met de auto kon komen, kon met de trein naar Vleuten reizen, waar een (gratis) pendelbus stond te wachten om de concertgangers naar het kasteel te brengen. Het enige wat niet geregeld kon worden was het weer. We hadden geluk! Het publiek betrad de zonovergoten (rozen)tuin van het kasteel, terwijl beiaardier Wim Ruitenbeek de klokken van het kasteel liet klinken. Er kon worden genoten van een prachtige zonsondergang, die het terrein spectaculair verlichtte. Daardoor werd het wachten, tot je de kapel kon betreden voor een kort concertje, een genot.

De geheel uitverkochte ‘Nocturne’ duurde 3 uur. Eerst een half uur carillonmuziek, daarna twee rondes van 6 keer een concertje in het kasteel en de kapel. Er was ruimte en mogelijkheid genoeg alles te horen. Bij elkaar was het weinig muziek. Maar het ging om de poëtische beleving. Een kort bezoek aan het museum (met rondleiding) was ook mogelijk. Zelfs de museumwinkel was open.

In de kapel speelde tijdens de eerste ronde het ensemble The Spirit of Gambo. Deze vier gambisten geven in februari 2024 een aantal concerten tijdens het seizoen van OM. Ze speelden korte werkjes van de uit Engeland afkomstige John Jenkins(1592-1678) en William Byrd (1543-1623) . Tijdens de tweede ronde speelde Pieter-Jan Belder ook werken van Byrd op een virginaal. Het instrument was een sieraad in de kapel en trok na het concertje veel bekijks van het publiek. Voor een zo zacht klinkende voorloper van het klavecimbel, klonk het luid en duidelijk in deze ruimte.

In een deel van de bijzonder vormgegeven centrale hal van het kasteel zou, co-curator van het festival, Katarina Livljanić (zang) optreden. Zij had echter wegens familieomstandigheden het Festival moeten verlaten. Haar laatste optreden werd opgevangen door haar collega’s op fluit en vedel, waarop ze warme muziek uit de Balkan vertolkte. Maar het concert tijdens de eerste ronde in deze neogotische hal was wel de topper. Vox Luminus o.l.v. Lionel Meunier zongen Unser Leben ist ein Schatten van Johann Bach (1604-1673). Er was speciaal een klein orgeltje geplaatst waarop Haru Kitamika begeleidde. Een deel van het koor stond op de balustrade. Drie andere leden van het ensemble stonden verstopt aan de andere kant van de hal en beantwoorde de gezangen. Je kon je goed indenken hoe zo een compositie in de San Marco te Venetië zou klinken. Het was een staanplaats waard!

Bij het nabijgelegen Koetshuis kon een drankje worden genuttigd. Terwijl de nacht op de Haar was gevallen, werd na ‘Nocturne’ nog een feest gegeven voor alle vrijwilligers die zich de afgelopen 10 dagen van het Festival hebben ingezet. Een geweldige plek waar FOM afscheid kon nemen van hun onmisbare, vaak zeer dienstbare, onbezoldigde werknemers.

Komende Festivals Oude Muziek

Na het bezoek aan ‘Nocturne’, in Kasteel de Haar, werd ik meteen nieuwsgierig naar het Festival van 2025: Museumkunst! In dat jaar zal aandacht worden besteed aan de functie van de muziek. Zoals composities bedoeld voor amateurs of voor religieuze doeleinden.

Veel muziek is geschreven voor b.v. huiskamers en kerken, die we tegenwoordig uitvoeren in concertzalen. De ruimtes waarbinnen deze muziek oorspronkelijk werd gespeeld was misschien heel belangrijk of zelfs bepalend voor het klinkend resultaat. FOM betrekt daarbij het boeiende veld van psycho-akoestiek.

Maar eerst gaat FOM volgend jaar naar Sevilla. Een stad waarin vroegere tijden christenen, joden en moslims in relatieve vreedzaamheid samenleefden. Sevilla kent niet alleen geestelijke muziek van beroemdheden als Morales, Guerrero, Peñalosa en Victoria, maar ook de traditie van de flamenco. Bovendien bevindt het pronkgraf van Columbus zich in de kathedraal van Sevilla. Columbus voer als eerste naar de Caraïben. Na de kolonisatie werd muziek van dit gebied vermengd met Europese invloeden en visa versa. Het zal eind augustus 2024 warm worden in Utrecht!

Suus Blanke