Hannes Minnaar speelt Bachs Goldberg Variaties 

Gehoord: 25 oktober 2019, Waalse Kerk, Amsterdam

Door: Erik Fokke

De Waalse kerk is een populaire plek voor liefhebbers van kamermuziek, maar ondanks de programmering van klinkende namen als Emanuel Ax, Reinbert de Leeuw en Ronald Brautigam kreeg de pianomuziek en de bijzondere Bösendorfer vleugel waarover de ruimte beschikt tot nu toe niet de aandacht die zij verdient. Reden voor de programmeurs om dit seizoen met de Bösendorfer Series te beginnen. Het openingsconcert in deze nieuwe serie werd gegeven door Hannes Minnaar, een van Nederlands grootste pianisten van het moment. Hij deed dat met de Goldberg Variaties van Bach, het meesterwerk dat hoge eisen stelt aan het begrip en de virtuositeit van de uitvoerder, maar dat nog niet vast op het repertoire van Minnaar staat. 

De Goldberg Variaties wordt algemeen gezien als de meeste serieuze en ambitieuze compositie die er ooit voor klavecimbel is geschreven. Het werk omvat zo’n beetje de hele geschiedenis van de variatievorm tijdens de Barok. Daarbij is het in muzikaal opzicht interessant, onderhoudend en rustgevend. Volgens zijn eerste biograaf Johann Nikolaus Forkel componeerde Bach de Goldberg Variaties op verzoek van de gezant van Rusland in Saksen graaf Keyserlingk die een zwak gestel had en leed aan chronische slapeloosheid. Voor de nachten dat hij niet kon slapen had hij de jonge klavecinist Johann Gottlieb Goldberg in dienst genomen die tot taak had naast de slaapkamer van Keyserlingk opwekkende en rustgevende muziek te spelen. Goldberg was sinds 1738 leerling van Bach en woonde bij de graaf in huis. Bach gaf gehoor aan het verzoek van Keyserlingk en schreef voor het eerst in zijn leven een werk in variatievorm. Dit leek hem de geschikte gelegenheid om dat eens uit te proberen en hij gaf het resultaat de bescheiden titel Clavierüburg mee. Keyserlingk was er bijzonder gelukkig mee en beloonde Bach met een gouden beker met honderd Louis d’Or. Als Goldberg Variaties BWV 988 werd het werk iconisch.

Voorafgaand aan het concert vertelde een opvallend ontspannen Hannes Minnaar dat een variatievorm een compositietechniek betreft waarbij het muzikale materiaal in steeds gewijzigde vorm wordt herhaald waarbij met de melodie, het ritme, de harmonie, het contrapunt, het tempo, het timbre en met een combinatie ervan wordt gespeeld. Daarna ging hij dieper in op hoe de Goldberg Variaties in elkaar zitten. Het gaat om dertig variaties die vooraf worden gegaan door een Aria, die aan het eind nog eens herhaald wordt; samen 32 delen. Deze Aria is geen zangstuk zoals in de opera maar een sarabande, een dansvorm uit de Barok, die Bach al rond 1728 componeerde en die bestaat uit twee gelijke delen van 16 maten elk, samen 32 maten. Deze symmetrie is in alle variaties terug te vinden en ook de Goldberg Variaties als geheel zijn in twee gelijke delen gesplitst. Het tweede deel begint met variatie no. 16, een Franse ouverture. De harmonieën in de Goldberg Variaties hebben hun basis in de baslijn van de Area, die uit 32 noten bestaat. 

Minnaar vertelde dat ook het getal drie een belangrijke rol speelt. De dertig variaties zijn in tien groepjes van drie gegroepeerd die elk bestaan uit een vrij deel, een tweestemmige variatie, meestal een toccata, en een canon. In het tiende groepje is geen canon te horen, maar in plaats daarvan een quodlibet, een ingenieus contrapuntisch stuk dat op verschillende melodieën is gebaseerd, in dit geval twee populaire liedjes uit die tijd. Daarbij staan drie variaties staat in de toonsoort g-klein, alle andere in G-groot. Tenslotte wees Minnaar op de technische moeilijkheid bij de uitvoering op een piano of vleugel dat de handen elkaar veelvuldig moeten kruisen, omdat Bach evenals Domenico Scarlatti bij zijn Essercizi de Goldberg Variaties schreef voor een klavecimbel met twee manualen.

Ondanks alle rekenkundige uitgangspunten en technische informatie vooraf was de sfeer in de volledig gevulde Waalse kerk bij aanvang van het concert zelf direct intiem. Met veel begrip en een opmerkelijke souplesse ging Minnaar met steeds de juiste energie en tempi door de variaties heen, of het nu om de Area ging, de tweestemmige inventies, de Fughetta, de negen canons, de Franse ouverture halverwege of het Quodlibet op het eind. Daarnaast maakten zijn technische virtuositeit en voorbeeldige pedaalgebruik het luisteren tot een waar genot. 

De klank die Minnaar uit de Bösendorfer haalde was voortdurend muzikaal, intiem en in harmonisch evenwicht. De drie delen in g-mineur werden subliem gespeeld. Regelmatig had ik het gevoel of we livestream verbonden waren met Bach zelf of met de slaapvertrekken in het huis van graaf Keyserlingk. Bach is Minnaar op het lijf geschreven. De Goldberg Variaties uit handen van Hannes Minnaar zijn qua sfeer, begrip, ritmiek, virtuositeit, rust en souplesse onovertroffen. Minnaar legt de lat zeer hoog, hopelijk weerhoudt hem dit niet van een cd-opname. Voorlopig zullen de liefhebbers hun kans moet grijpen in de concertzaal.