Gehoord: To Feel a Thing: A Ritual for Emergence, Muziekgebouw aan ‘t IJ, 18 juni, 20.30 Amsterdam. Coral: Rekindling Venus, 19 juni 18.00, Planetarium Artis, Amsterdam.

Door Wenneke Savenije

 

Elektronica verdringt spelende mens

In de wereld van de klassieke muziek vertegenwoordigt Haydn voor mij het ideaalbeeld van de Homo Ludens, de spelende mens. Nadat hij zich in 1790 had losgemaakt van het hof van de Esterhazy’s, componeerde Haydn niet langer muziek ter ere van de kerk of de staat, maar enkel en alleen om zijn eigen vernuft en scheppingskracht uit te kunnen leven. Hij speelde een kleurrijk en vaak humoristisch spel met klanken, ritmes en harmonieën. En ook al riep hij daarmee een rijk scala aan gevoelens en gedachtes op, het ging in wezen om muziek zonder vooropgezette maatschappelijke of psychologische relevantie. Haydn legde het tapijt waarop Mozart kon dansen. Niets menselijks was beide componisten vreemd, maar hun muziek was van een geniale abstractie waarin alle vrolijke en droevige kwesties die de mensheid aangaan op een gesublimeerde manier tot uitdrukking kwamen in muziek van universele schoonheid.

 

 

 

 

Met Beethoven deden de eerste buitenmuzikale betekenissen hun intrede in de muziek, die steeds vaker een specifieke boodschap wilde overbrengen. Daarmee raakte de kunst verstrikt in het web van de tijdgeest, zodat de eeuwigheidswaarde ervan werd ondermijnd. Inmiddels zijn we in een apocalyptische tijd aangeland waarin haast elke compositie en ieder kunstwerk een maatschappelijk of politiek statement probeert te maken, wat eigenlijk afbreuk doet aan de spirituele verheffing en de magische betovering waartoe ‘kunst omwille van de kunst’ in staat kan zijn. De spelende mens is bezweken onder de druk van alle dreiging om ons heen: oorlogen, machtspolitiek, milieuvervuiling, klimaatverandering, vluchtelingenproblematiek, racisme, verslavingen, AI en ga zo maar door, waarbij het digitale verkeer zó opdringerig en intens is dat geen mens meer ruimte, tijd en energie overhoudt om vrij en argeloos een spel te spelen. Om Lucebert te citeren: ‘In onze wereld heeft schoonheid haar gezicht verbrand.’

 

 

 

 

De wereld lijkt in rap tempo ten onder te gaan aan de kwalijke gevolgen van het kapitalisme. Elektronica is daarbij de moderne wolf in schaapskleren, een nuttig maar oncontroleerbaar monster dat de potentie heeft alles te vernietigen en verslinden. Maakten de waterkristallen van ‘natuurfilosoof’ Masaru Emoto al duidelijk dat er bij het elektronische gedreun van rock of heavy metal (niet voor niets de lievelingsmuziek van ’s lands cultuurvernietiger Halbe Zijlstra) weinig overblijft van de prachtige structuren die ontstaan als je water aan Mozart blootstelt, met de spelende mens is het ook gedaan wanneer de digitale wereld het helemaal overneemt en alle kunst vervormt tot een vervreemdend bombardement aan betekenisloze herrie en immorele wansmaak. Dat wil niemand en dus opteert het Holland Festival nu voor maatschappelijke betrokkenheid en politiek correcte stellingnames. Dat de keuze voor de ‘associate artist’ dit jaar op transgender Anohni is gevallen, zal dan ook niemand verbazen.

Als Anohni één ding duidelijk wil maken tijdens deze 76^e editie van het Holland Festival 2023, dan is het dat ze de wereld wil redden. In haar samenwerking met het festival koos ze ervoor ‘meer intermediair dan artiest’ te zijn en in die bescheiden rol bracht ze onder meer de Amerikaanse auteur en songwriter adrienne maree brown en de Australische kunstenares Lynette Wallworth naar Amsterdam, die liefdevol hun vrouwelijke licht over het mensheid en universum laten schijnen in de hoop dat de wereld nog voor de ondergang te behoeden is.

 

 

 

Ritueel

‘Dit is een tijd waarin kunst mensen moet enthousiasmeren en verbinden met zichzelf en hun vermogen om de toekomst vorm te geven door hun eigen keuzes’, zegt adrienne maree brown naar aanleiding van haar in gospelmuziek gedrenkte voorstelling To Feel a Thing: A Ritual for Emergence, die werd ontwikkeld door de Amerikaanse koorgemeenschap The Fire Ensemble, maar voor het HF een lokale samenwerking met Queer Choir Amsterdam uit de Bijlmer aanging: ‘To Feel a Thing: A Ritual for Emergence is een muzikaal ritueel geworteld in een zich ontwikkelende strategie, het geluid en de geest van gospel, en het creëren van meer mogelijkheden voor onze menselijke soort door ons vermogen te activeren om te voelen wat is, en elkaar te voelen.’ Waar gaan de teksten van de liederen in deze voorstelling over? adrienne maree brown: ‘Die zijn erg persoonlijk, maar we hebben ervoor gezorgd dat ze ook heel open en herkenbaar zijn. Ik schrijft over dingen die we allemaal meemaken: over overweldigd zijn, over impact op de wereld hebben, over overtuigingen die in de loop der tijd veranderen, over liefdesverdriet en rouw. Voor mij is het heel heilzaam geweest om zoveel mensen mijn diepste emoties met me mee te horen zingen.’ En zo veranderde brown het voorheen vaak zo elitaire HF voor een avond in een vrolijke dans – en meezingavond rondom een lichtgevende kunstboom, om het terug naar moeder aardegevoel te ondersteunen en de geesten van onze voorouders op te wekken. Want of je nu achteruit of vooruitkijkt, wij zijn in het heden maar een stipje tussen verleden en toekomst, alles staat met alles in verbinding en we zijn allemaal een onderdeel van de eeuwige energiestroom van het universum.

En zo kreeg brown met enigszins zalvende verhaaltjes, briljante zangeressen en zangers -als het op kunnen zingen aankomt is die verwerpelijke ‘white supremcy’ al gelijk van de baan- en een swingende band, binnen de kortste keren de zaal in beweging. Halleluja, doe mee, laat je diepe gevoelens van verbondenheid en levenslust maar de vrije loop, ga op in de menigte en zing en dans met ons op deze opwekkende gospelmuziek, zodat je je hart weer kan voelen. Herken in jezelf de geest van een wild schepsel van de aarde, laat die puurheid samenvloeien met onze overlevingsstrategieën en aanpassingsmechanismes om de samenleving in stand te houden, omarm je medemens en kies voor spirituele opstanding. Aldus brown. Ofetwel: love and peace, vrijheid, gelijkheid en broederschap, iedereen is even waardevol en met liefde en respect redden we de aarde en elkaar. Niets mis mee natuurlijk, zeker niet als je in het dagelijkse leven lijdt onder de problemen en onrechtvaardigheden van onze kapitalistische maatschappij.

 

 

 

 

Maar wat is nu die emergentie? brown: Dat is de manier waarop complexe systemen en patronen ontstaan uit een verscheidenheid aan relatief simpele interacties. Dit kan naar zowel positieve als negatieve patronen verwijzen. Waar ik me op richt is: hoe kunnen we begrijpen hoe verandering werkt, zodat we onszelf beter kunnen organiseren? Zodat we meer rechtvaardigheid, liefde en gelijkwaardigheid en een gezondere relatie met de aarde weten te bewerkstelligen.’…’Ik wil dat iedereen het gevoel heeft verantwoordelijk te zijn en beseft iets te kunnen bijdragen aan de staat waarin de wereld verkeert. Ieders keuze ondersteunt dat wereldbeeld, of je je daar nu van bewust bent of niet.’… ‘Ook probeer ik die mensen te bereiken die passief zijn, omdat ik denk dat er een heleboel zijn die het in zich hebben om een bijdrage aan de toekomst te leveren, of dit nu is door te organiseren of te zingen, of door hun manier van opvoeden of hoe ze voor anderen zorgen. Ze kunnen die rol op zich nemen. Ik wil mensen wakker schudden in hun volkomenheid.’

Idealistischer kan het bijna niet. Maar behalve muzikaal, maakte de voorstelling van brown toch niet heel veel indruk. Haar teksten waren misschien te down to earth en herkenbaar om erin te hakken, in tegenstelling tot het prachtige gedicht van die Bijlmer-dichteres uit het koor, waarvan ik de naam helaas niet weet. Browns teksten leken geschreven voor een dameskransje van lezeressen van de Libelle: naïef, goed bedoeld, warm menselijk, invoelend, maar ook een tikkeltje infantiel. Dat mocht in zoverre de pret niet deren, dat alle aanwezigen van dit feel good-evenement enthousiast aan het meezingen en dansen sloegen, waardoor ze in de ogen van brown iets wezenlijks hebben ervaren: ‘Koren hebben vele levens gered. In een koor zitten, vergt een bepaalde vaardigheid: je maakt deel uit van iets groters, dus je moet jouw deel brengen en je moet dat afstemmen op alle anderen. Zodoende ontwaken we als een collectief op een nieuwe plek.’

 

 

 

Koraal

In Coral: Rekindling Venus dompelde de Australische kunstenares Lynette Walworth, die in het Muziekgebouw aan ’t IJ al eerder indruk maakte met haar sociaal bewogen installatie Evolution of Fearlessness, het naar de koepel van het Planetarium in Artis omhoog turende publiek onder in de mysterieuze wereld van fluorescerende koraalriffen, die voor zolang het nog duurt boordevol leven zitten en de kraamkamer van de aarde vormen, als de gevolgen van de klimaatverandering tenminste beheersbaar blijven. Wallworth: ‘Het is mijn bedoeling om bij het publiek een gevoel van verwondering op te roepen over de complexiteit van de koraalgemeenschap en een diep verlangen om die te zien overleven.’

 

 

 

 

Ze omringende zich met wetenschappers, zeebiologen en onderwatercinematograaf David Hannan, die onder meer het duizelingwekkende massale kuitschieten verfilmde waaraan de koraalriffen zich een keer per jaar bij de juiste stand van de maan en de juiste temperatuur van het water massaal uitleven, zodat de zee vol uitgestoten gameten (eitjes en zaadcellen) er heel even uitziet alsof er een sneeuwstorm onder water plaatsvindt. Daarbij is synchronie van levensbelang, want de gameten van de meeste koraalsoorten zijn slechts een paar uur levensvatbaar. Ze stijgen langzaam naar het oceaanoppervlak, waar het proces van de bevruchting begint. Als koraalei en sperma zich samenvoegen tot een embryo, ontwikkelt zich een koraallarve, planula genoemd. Planulae zweven in de oceaan, sommige dagen en andere wekenlang, voor ze naar de zeebodem zakken. Afhankelijk van de omstandigheden op de zeebodem, kunnen de planulae zich vasthechten aan het substraat en uitgroeien tot een nieuwe koraalkolonie met een langzame snelheid van ongeveer 5 cm per jaar. Maar door de stijgende oceaantemperaturen en toenemende verzuring staan de koraalriffen onder druk. Wallworth: Het is onmogelijk om de combinatie van schoonheid en kwetsbaarheid in koraal te missen, maar de levenskracht die ze tentoonspreiden in hun drang om nieuw leven te zaaien is een openbaring. Anohni heeft voor mij iets van het koraal in zijn geest, een combinatie van de ongelooflijke schoonheid van die stem en een pijnlijke kwetsbaarheid. De boodschap van Rise, de song die hij speciaal voor dit project heeft geschreven, luidt dan ook: ‘Sta op nu er nog iets te verliezen valt, sta op nu we nog een kans hebben om te kiezen.’

 

 

 

Wallworth wil niet uitleggen of beleren, maar gewoon de schoonheid en complexiteit van het koraal middels 3D filmbeelden van het onderwaterleven laten zien, waarbij ze muziek gebruikt om de gevoelens die de beelden bij de kijkers kunnen oproepen te versterken. Dat lukt maar ten dele, want de muziek van o.a. Anohni, Max Richter en Sakamoto hangt een beetje als los zand aan elkaar, is zeker niet altijd even sterk en ontbeert een sterke volgorde, duidelijke verhaallijnen en een meeslepende spanningsopbouw. Er zijn zeker momenten van verwondering en het besef van de verpletterende schoonheid van de schepping, maar ook momenten van apocalyptische voorgevoelens, van kaalslag, desolaatheid en teloorgang. De beelden zijn vaak fascinerend, soms chaotisch en af en toe adembenemend krachtig in het oproepen van diep respect voor goddelijke complexiteit en schoonheid van de schepping. Maar zelf kijk ik liever naar een natuurfilm met soortgelijke beelden, waarbij je het water hoort klotsen, terwijl een wetenschapper uitleg geeft bij wat zich allemaal afspeelt in het koraal.

 

 

Eddy De Clercq schreef een gedicht over het koraalrif, dat hij voorafgaand aan de voorstelling op bevlogen wijze voordroeg:

 

 

   

Poem for a Coral Reef

 

Eternal source of color and light

a world without seasons

a world without reason

no day nor night

flowers born out of rock and sand

a garden untouched by human hand

rays of light break thru emerald

fish disappearing in deep blue depths

clouds of silver shimmering

vibrating pulse of life

thru misty depths of deep dark

full of unseen creatures

that crawl along the bottom

hide in cracks and holes of the reef

change color quickly

hide in a cloud of inky water

down here floating over the coral reef

this deafening silence that surrounds me

once man has seen this beauty

will he understand his own belief?

 

 

In vertaling WS:

Eeuwige bron van kleur en licht

een wereld zonder seizoenen

een wereld zonder reden

geen dag noch nacht

bloemen geboren uit rots en zand

een tuin onaangeroerd door mensenhand

lichtstralen breken door smaragdgroen

vissen verdwijnen in diepblauwe diepten

wolken van zilver glinsterend

vibrerende levensimpuls

door mistige diepten van diep donker

vol ongeziene wezens

die over de bodem kruipen

zich verbergen in spleten en gaten van het rif

snel van kleur veranderen

verbergen zich in een wolk van inktachtig water

hier beneden drijvend over het koraalrif

deze oorverdovende stilte die me omringt

als de mens eenmaal deze schoonheid heeft gezien

zal hij dan zijn eigen geloof begrijpen?

 

 

Mijzelf bracht Coral: Rekindling Venus ertoe nog urenlang te googelen om meer aan de weet te komen over die wonderbaarlijke onderwaterwereld, die in zijn sublieme drang naar leven en overleven hopelijk de destructie die de mensheid aanricht zal weten te trotseren. Als het aan het Holland Festival en Anohni ligt is er in elk geval nog enige hoop op verbetering…

Wenneke Savenije

 

Info:

www.hollandfestival.nl