Gehoord: 28/29 maart, Bergkerk, Deventer

Door Wenneke Savenije

 

Aus Liebe

Jezus is herrezen en net begonnen aan zijn mysterieuze zwerftocht, waarbij hij volgens de evangelisten nog door 500 personen in levenden lijve zal worden gezien, totdat hij met Hemelvaartsdag, donderdag 9 mei, op een wolk omhoog zal stijgen om plaats te nemen op zijn troon aan de rechterhand van zijn vader God in het rijk der hemelen. Maar de mooiste en meest aangrijpende momenten uit Bachs Matthäus-Passion hebben zich als oorwurmen vastgezet in mijn hoofd, waar ze nog dagen zullen naklinken.

 

 

 

Zoals de hartverscheurende aria Aus Liebe will mein Heiland sterben, waarin de sopraan wordt begeleid door de hartenklop van twee oboe da caccia’s (althobo’s) en een traverso. De aria bevindt zich precies in het midden van het tweede deel, het hart van de Matthäus-Passion, en symboliseert met één stem en slechts drie instrumenten de eenzaamheid en het peilloze verdriet omwille van Jezus die ‘uit liefde’ voor de mensheid moet sterven voor onze zonden, terwijl hij zelf ‘nichts’ van al die zonden weet. De schoonheid van deze even beklemmende als kwetsbare aria die sober reflecteert op de universele vraagstukken omtrent zonde, oordeel en straf, net nadat Jezus door toedoen van het opgehitste volk is veroordeeld tot kruisiging, overstijgt het aardse en zweeft als een ijle zucht omhoog door de grenzen van de tijd. Adembenemend mooi.

 

‘Uit liefde wil mijn verlosser sterven,

Hij heeft geen zonden begaan.

Opdat het eeuwige verderf

en de straf van het laatste oordeel

van mijn ziel worden weggenomen’

 

 

 

Jezus als superheld

Nu beweert het apocriefe Kindheidsevangelie van Thomas, dat pas in 1945 werd gevonden door een boer in de Egyptische stad Nag Hammadi en niet in het Nieuwe Testament werd opgenomen, dat Jezus als kind een onhandelbaar rotjoch was, die al als vijfjarige met zijn bovenaardse krachten een jongetje belaagt die zijn zelfgemaakte dam van takken en twijgen vernielt. Volgens Thomas riep Jezus ‘Jij idiote zondaar! Wat heeft mijn dam jou ooit misdaan? Nu zul je verwelken als een boom en nooit meer bladeren of vruchten dragen,’ waarop de jongen dood neerviel. Hetzelfde lot was een jongen beschoren die tegen hem opbotste: ‘Jij loopt geen stap verder’ zei Jezus tegen de jongen, die meteen dood neerviel. Aldus Thomas, opgetekend tussen de tweede en de vierde eeuw. Maar verhalen stemmen zelden overeen met de werkelijkheid en rondom Jezus is alles een mysterie. Bach zag in Jezus alleen maar het goede en benadrukte niet alleen in Aus Liebe maar in zijn hele Matthaus-Passion juist de immense tragiek van Jezus, die in onschuld voor de verlossing van de mensheid gekruisigd wordt. Zijn Jezus is een superheld en Bachs muziek dwingt je mee te lijden met zijn noodlot.

 

 

 

 

Kruisvorm

Van de uitvoeringen die ik de afgelopen weken in Amsterdam e.o. streken en elders in het land heb gehoord, was de Matthäus-Passion in de Bergkerk in Deventer misschien wel het meest bijzonder en indringend. Als sinds 2002 wordt Bachs ‘theatrale oratorium’ voor twee orkesten, drie koren en solisten in deze prachtige oude kerk uitgevoerd zoals Bach het zelf tijdens de Vespers in 1727 of 1729 (daar zijn de meningen over verdeeld) en daarna nog twee keer in 1736 (finale versie met toevoeging van een derde koor) en 1740 op Goede Vrijdag zou hebben uitgevoerd in de Thomaskirche in Leipzig: in kruisvorm.

 

 

Intensere dynamiek door kruisopstelling in de ruimte

Bach stelde het eerste en tweede koor tegenover elkaar op achter in de kerk. Het derde koor zong aan de andere kant van de kerk, op een gaanderij bij het altaar. Hierdoor ontstond er een auditieve kruisvorm, waarbij de toehoorders tussen de koren in zaten. Bachkenner Kees van Houten heeft aangetoond, in navolging van musicoloog Hans Brandts Buys, dat Bach de Matthäus-Passion daadwerkelijk in de vorm van een kruis heeft opgetekend, met het (kortere) eerste deel als dwarsbalk en het tweede deel als staander. Brands Buys opperde al in 1950 het vermoeden dat het (symmetrische) Deel I en het (asymmetrische) Deel II zich tot elkaar zouden verhouden als de twee balken van het kruis. De balken van het kruis worden gevormd door de tekst van het Bijbelverhaal (B), waaromheen een guirlande van aria’s (A), arioso’ s (A°) en koralen (Kr) is gehangen. De snijpunten vormen respectievelijk het midden van Deel I, Christus’ aankondiging van Petrus’ verloochening, geflankeerd door de twee identieke koralen, en in Deel II door Christus’ woord Du sagest’s (namelijk ‘Ich bin Gottes Sohn’) aan het begin van het laatste volledige accompagnato-recitatief, volgens Brandts Buys tegelijk het centrum van de gehele Matthäus-Passion, van waaraf de gebeurtenissen steil naar beneden leiden naar het Wir setzen uns aan de voet van het kruis (1^e afbeelding).

Essentiële psychologische lagen

Hierop doorbordurend kwam Kees van Houten in zijn boek De Kruisvorm in de Matthäus-Passion (Boxtel, 1999) met het voorstel het snijpunt van het kruis op de verticale balk iets naar beneden te verleggen, bij het inhoudelijk zinvollere und alsbald krähete der Hahn, waar de voorspelling uit Deel I zich bewaarheidt, en waar Mattheus’ hoofdstuk 26 eindigt met de unieke opeenvolging van een aria (Erbarme dich) en een koraal (Bin ich gleich von dir gewichen) (2^e afbeelding). De verloochening door Petrus wordt zo het centrum van de gehele Matthäus-Passion. ‘Het is allang bekend en bewezen dat Bach gebruikmaakte van getallenleer.’, aldus Van Houten, die de de symboliek nog verder doorvoert dan Brandts Buys. Volgens hem ‘heeft Bach twee essentiële psychologische lagen van het lijdensverhaal over elkaar heengelegd en muzikaal in elkaar verankerd in de vorm van een kruis.’  Daarbij spelen de begrippen ‘hoog’ en ‘laag’ een belangrijke rol in de staande balk van het kruis. De koralen en aria’s die op het bovenste deel van het kruis staan, verwijzen naar de hogeraad, de hogepriester en de goddelijke natuur van Christus. Het koraal Mir hat die Welt trüglich gericht’t, mit Lügen und mit falschem G’dicht is tevens het hoogst klinkende koraal van de hele Matthäus Passion. Op het onderste deel van de staander verwijzen alle begrippen naar de laagte. Christus wordt gegeseld, verloochend en gekruisigd. De laatste koraalzetting van de passie, het Wenn ich einmal soll scheiden is de laagst klinkende koraal van het hele stuk. Zo past alles als een ingenieus bouwwerk in elkaar. ‘Het is eigenlijk te mooi om waar te zijn,’ zegt Van Houten, en zo klinkt de altijd weer aangrijpende Matthäus-Passion dan ook.

 

Matthäus-Passion in de Bergkerk in Deventer

Terug naar de Bergkerk in Deventer, waar ze traditiegetrouw van mening zijn dat de kern van de kruisopstelling zit in het punt waar de fictieve balken elkaar kruisen. Dirigent Klaas Stok, die trots is op de bijzondere dynamiek van ‘zijn’ Deventerse Matthäus-Passion: ‘Dat centrale punt is tevens de kern van de uitvoering, want hier worden vele psychologische en theologische lagen met elkaar gekruist en muzikaal in elkaar verankerd. Op de dwarsbalk vindt de aankondiging van Petrus’ verloochening plaat sen op de staander vindt de verloochening zelf plaats. Een puur menselijk en uiterst actueel thema.’

 

 

 

Bach heeft deze compositorische kruisstructuur in zijn kruisvormige opstelling van koren en orkesten ook visueel vormgegeven. De dialoogvorm die Bach veelvuldig gebruikt komt in deze opstelling optimaal tot zijn recht. Het idee van de dubbelkorigheid wordt zo maximaal benut. Het publiek hoort én ziet de dialoog tussen beide koren en orkesten. Dat maakt het intenser. Met het jongenskoor er dwars op vormt het geheel visueel en auditief een kruis. Het idee is ontstaan vanuit het beoogde klankeffect, maar klopt ook met de muzikale structuur. DeMatthäuspassion in de kruisopstelling is uniek in Nederland.’ Voeg daarbij de warme akoestiek van de Bergkerk, het in twee helften verdeelde, op authentieke wijze musicerende Concerto d’ Amsterdam, het door Elske te Lindert gedirigeerde Deventer Vocaal Ensemble, het door Stok zelf geleide Nieuw Vocaal Ensemble, het Stadsjongenskoor Oldenzaal o.l.v. Mariette Effing en zes uitstekende solisten, en Bachs bijna als een opera klinkende passie over het lijdensverhaal van Jezus maakt een onuitwisbare indruk. Zeker als er tijdens de uitvoering ook nog iemand ter aarde stort, die pas na tien minuten per brancard de kerk kon worden uitgedragen. Uitvoerenden en het publiek wachten in diepe stilte af, voordat de draad weer kon worden opgepakt. De Matthäus-Passion schijnt onder zaalhouders, suppoosten en vrijwilligers berucht te zijn voor dergelijke, soms dodelijke incidenten.

 

 

 

Met ingetogen passie en heilig vuur

De solisten bleken zonder uitzondering bekwame vocalisten, waarvan de een echter door een combinatie van expressieve vermogens en plaats van opstelling, wat sterker overkwam dan de ander. Evangelist Kieran White stond boven het orkest op de preekstoel en torende daarmee ook visueel boven alles uit. Hij zong ingetogen maar op de heftigste momenten ook bewogen en verhaalde het evangelie volgen Matthäus met verve.

 

 

Berend Eijkhout zong zijn rol als Christus emotioneel en met een warme stem, maar mogelijk ook doordat hij steeds nogal achteraan stond opgesteld in de twee rijen solisten achter dirigent Klaas Stok, mistte hij net de kracht en het volume om werkelijk te imponeren. Sopraan Griet De Geyter werd met haar slanke, bijna instrumentale stemgeluid steeds overtuigender. Ook bas David Greco en tenor Erlend Tvinnereim kwamen in hun verschillende rollen steeds meer vocaal op stoom, terwijl de warme altstem van Luciana Mancini al van het begin af aan ontroerde.

 

 

Alle lof ook voor de net niet teveel slepende viola da gamba-solo’s en de geanimeerde vioolsolo’s in Erbarme Dich en Gebt mir meinem Jesum wieder. Beide ensembles uit het orkest en alle drie de koren speelden en zongen onder de ervaren, degelijke en geïnspireerde leiding van Klaas Stok met beheerste passie en heilig vuur, zodat het een prachtige uitvoering werd.

Wenneke Savenije

Foto’s: Hans Nijs e.a.

 

Info:

https://www.matthauspassiondeventer.nl