Kafka, Beckett en Spelen op György Kurtäg Festival in Muziekgebouw aan ‘t IJ
Door Suus Blanke
Wie tussen 8 en 12 maart de brug nam over het water naar het Muziekgebouw aan ‘t IJ in Amsterdam, werd in het gebouw ontvangen door klanken van een sopraan en een viool. Het geluid kwam van rechts. Daar stonden drie videoschermen opgesteld. Daarop werd een reis met de trein afgebeeld van Berlijn, door Polen, naar Rusland. Het was geen reisverhaal van A naar B. Je zag alleen fragmenten. Deze ondersteunde de fragmentarische muziek van György Kurtág (1926): Kafka-Fragmente opus 24 (1985-1986). De film Roundhouse Reverb werd in 2013 gemaakt door Isabel Robson en Susanne Vincenz. Deze was als tentoonstelling precies tien jaar geleden te zien in het Jüdische Museum Berlin. En afgelopen week in Muziekgebouw aan ’t IJ
De musici speelden behalve de muziek zo nu en dan ook een rol in de film. De zang werd vertolkt door Caroline Melzer. De viool werd bespeeld door Nurit Stark. En deze violiste was zaterdag 11 maart in het Muziekgebouw om samen met een andere sopraan, de Oekraïense Viktoriia Vitrenko, dit werk live op de planken te brengen.
Het was eens wat anders dan een sopraan die door een pianist wordt begeleid. Maar de violiste speelde allesbehalve een begeleiding. Ze ging volkomen haar eigen weg. Het was dus ook geen duet voor viool en zangstem, want de zangeres bewandelde een ander pad.
György Kurtág gebruikte voor zijn muziek korte fragmenten uit brieven en dagboeken van Franz Kafka.
Soms waren deze fragmenten maar heel kort, zoals het 19de en laatste lied uit deel I: ‘Niets daarvan, niets daarvan.’ Deel twee was het aller kortst. Zo kort als de tekst zelf,
die was gebaseerd op het gaan van een weg. Een weg die door de vingers van de violiste al zoekend op de viool werd verklankt.
Het ware pad verloopt langs een touw
dat niet hoog gespannen is, maar eerder
net boven de grond. Zijn doel lijkt eerder
je te laten struikelen dan erop te lopen.
Kurtág baseerde zijn composities vooral op de ritmiek van de teksten.
De violiste Stark moest alles uit haar viool kunnen halen, wat maar mogelijk was.
Harde tonen, zachte tonen, glissandi (soms op een omgestemde tweede viool), tokkelen, krassen en vooral heel veel dubbel grepen. De zangeres Vitrenko had het geenzins makkelijker. Ze gebruikte de kopstem, maar soms een indrukwekkend diepe lage stem en soms moest ze zo gillen, dat je je afvroeg of haar stem dat wel zou overleven.
En al was het niet samen, de muziek viel toch op een wonderlijke manier in elkaar.
Het derde deel eindigde met een heel grappige tekst op een tram:
De danseres Eduardova,
een muziekliefhebster,
reist overal, zelfs op de tram
in het gezelschap van twee violisten,
die ze geregeld vraagt te spelen.
Want spelen op de tram was niet verboden
mits de muziek goed klinkt,
het de andere passagiers bevalt
en gratis aangeboden wordt.
Dus dat men achteraf niet met de hoed
rondgaat.
Het is eerst wel wat verrassend
en voor eventjes vindt iedereen het
ongepast.
Maar in volle vaart, met een krachtige
luchtstroom en in een rustige straat klinkt
het mooi.
Dit was tevens het langste lied van de veertig liederen in de totale cyclus.
Uit deze tekst spreekt misschien ook de wens van de componist Kurtág, dat Kafka- Fragmente niet alleen in concertzalen zou worden uitgevoerd, maar ook op scholen, universiteiten en clubs. Zijn idee was om de fragmenten als vliegers langs de voorbijgangers te laten waaien.
In het laatste, vierde deel klinkt:
Een lang verhaal.
Ik kijk naar een meisje, onze ogen ontmoeten
elkaar en het is een heel lang liefdesverhaal
met donder en kussen en bliksem.
Ik leef snel.
Dit korte fragment van Een lang verhaal tekent het werk van de componist Kurtág.
In de jaren vijftig van de vorige eeuw studeerde hij compositie bij Olivier Messiaen en Darius Milhaud. Maar Kurtág liet zich ook inspireren door de korte werken van Anton Webern.
Tijdens zijn periode in Parijs ontmoette hij de psychologe Marianne Stein, die de componist door een diepe crisis heen hielp. Zij raadde hem aan korte werken te gaan schrijven door zich op elementaire vraagstellingen te concentreren. Sindsdien heeft Kurtág zijn eigen muzikale idioom ontwikkeld met behulp van de twaalf tonen binnen het octaaf. Maar dan niet zo streng gebruikt als zijn voorgangers van de Tweede Weense School en in de Seriële Muziek. Je zou kunnen zeggen dat hij een eigen kleine kosmos heeft gecreëerd. Net zoals zijn landgenoot Bela Bartok al eerder op andere wijze had gedaan.
Bijna aan het einde van de cyclus Kafka-Fragmenten klinkt:
Alweer, alweer,
ver weg, ver weg verbannen.
Bergen, woestijn, een uitgestrekt land
om door te trekken.
De viool, de zangstem en de tekst waren even belangrijk. Bovendien voortreffelijk uitgevoerd door Nurit en Viktoriia. Tussen de delen trokken ze zich heel kort even terug achter op het podium, buiten de spotlights. Om na een slokje water in volle overgave weer door te gaan. En zo kon het publiek zich een uur lang in de wereld van Kurtág én Kafka bevinden.
Wie na het concert de lange trap van het Muziekgebouw opklom kon een kleine expositie van Kurtág bekijken, met zijn partituren, kleine abstracte schilderwerkjes en korte teksten.
Eén daarvan was:
Játékok (Spelen)
Játékok begint met een experimenteel
stuk dat ik speelde met een kind dat
nog nooit een piano had aangeraakt…
het is gebaseerd op een serie
glissando’s in crecendo en diminuendo.
Kurtág schreef zijn eerste bundel Játékok in 1973, zijn laatste en tiende bundel in 2021.
De meesten zijn geschreven voor piano, die tijdens dit festival o.a werden uitgevoerd door de Franse pianist Pierre Laurant Aimard, die er ook een masterclass over gaf.
Voor wie dit gemist had kon (gratis) de film In memoriam Haydée: Jatékok, Games and Transcriptions Martá en György Kurtág (2013) van Isabelle Soulard bekijken. De film is een registratie van een concert dat György en zijn vrouw Martá in september 2012 gaven in Cité de la Musique te Parijs, opgedragen aan hun overleden vriendin en musicologe Haydée. Het was hartverwarmend te zien hoe de gerimpelde handen (soms heel close up) van deze twee tachtigers de Jatékokspeelden, afgewisseld met door Kurtág bewerkte werken van J.S. Bach. De bekendste en waarschijnlijk meest gespeelde daarvan is Sinfonia uit Actus Tragicus. Vaak speelde het echtpaar quatre mains, met de armen onderling gekruist. Ze speelden ook alleen, waarbij de ander naast de piano stond. György controleerde zijn vrouw zichtbaar. Het leek haar niet te deren. Zij vertoonde het meeste speelplezier met een ondeugend lachje rond haar mond. En Jatékok bleek echt het spelen te zijn zoals kinderen dat kunnen. Met de hand palmen op de toetsen slaan, hoog-laag spelen, elkaar nabootsen, etc. Het was heerlijk om dit de meester(s) te zien en horen doen. Aan het einde van de film werd het heel aandoenlijk toen de Kurtágs besloten een aantal toegiften te geven. Deze moesten steeds langdurig uit de twee stapels bladmuziek worden gezocht, die tijdens het concert vanaf de lessenaar van de vleugel, op twee banken waren beland.
Naast deze film werden er (gratis) nog twee vertoond. Daaronder was Opera Fin de Partie, een filmregistratie van de opera Eindspel, gebaseerd op het toneelstuk van Samuel Beckett. In de mini-tentoonstelling vertelde Kurtág hierover:
‘…Een jeugdvriend nam me mee naar het theater om Eindspel te zien, iets wat totaal nieuw voor mij was. Het was een openbaring. Ik begreep er bijna niets van toen ik het stuk zag. Maar toen ik beide teksten had gekocht, Eindspel en Godot, werden ze mijn bijbel. Echt waar.’
Dit was in 1957, maar het duurde tot 2010 voordat de componist zich eraan waagde om er muziek onder te schrijven. De opera Eindspel ging in 2018 in Milaan in première in de regie van Pierre Audi en wordt nu al beschouwd als een meesterwerk in de operaliteratuur.
Het was nog niet het eindspel van de componist zelf. Na een huwelijk van 71 jaar overleed zijn vrouw Martá in de herfst van 2019. György bleef doorgaan met spelen; in 2021 schreef hij weer een bundel Játékok.
De bijna honderd jarige Kurtäg is een lang leven beschoren vol korte muziekstukjes.
Suus Blanke
Info:
Informatie over de film Round-House-Reverb:
http://isabelrobson.de/round-house-reverb/
Vorige jaar hebben de zangeres Anna Prohaska en violiste Isabelle Faust een opname van Kafka-Fragmenteop cd gezet:
