10 strijkkwartetten spelen 50 kleurrijke nieuwe partituren in één weekend

 

Door Wenneke Savenije

 

Wat hebben het Kronos Quartet en Vermeer met elkaar te maken? Een onmiskenbare open blik en een schatgraversmentaliteit, maar dat is dan ook het enige. Terwijl de expositie van 27 schilderijen uit het slechts 37 doeken tellende oeuvre van Johannes Vermeer (1632-1675) miljoenen bezoekers naar het Rijksmuseum trekt, die zich daar en masse komen vergapen aan de schitterende eenvoud, de ingetogen tijdloosheid, het verfijnde kleurgebruik en de betoverende, haast onzichtbare penseelstreken van de raadselachtige meester-schilder uit Delft, trokken het afgelopen weekend honderden liefhebbers van het strijkkwartet naar het Muziekgebouw aan ’t IJ om zich onder te dompelen in het mega project dat het iconische Kronos Quartet, al vijftig jaar de leading voice van de hedendaagse strijkkwartetliteratuur, initieerde ter ere van haar 50^ste verjaardag: 50 For The Future. Dit project is een genereuze bijdrage aan het voortbestaan en de vernieuwing van het strijkkwartet, waarover de Duitse dichter Goethe in 1829 opmerkte: ‘Het strijkkwartet is mij van alle instrumentale muziek het liefst: men hoort vier intelligente mensen die zich met elkaar onderhouden, gelooft iets van hun conversatie te begrijpen en de eigenzinnigheden van de instrumenten te leren kennen.’ Maar de tijden zijn veranderd. Nodigt Vermeer in het Rijksmuseum uit tot het besef dat minder méér kan zijn, het Kronos Quartet bracht de aan strijkkwartet verslingerde bezoekers (zoals ik) in het Muziekgebouw op de gedachte dat meer soms ook best een beetje minder zou mogen zijn. Werd ik in het Muziekgebouw regelmatig geplaagd door hoofdpijn (vooral door de soms haperende intonatie van sommige uitvoeringen of door stukken waarin veel elektronica werd gebruikt), overprikkelde oren en gevoelens van claustrofobie, in het Rijksmuseum overviel me een dag later ondanks de zich verdringende mensenmassa’s voor de kleine doeken van Vermeer juist een gelukzalig gevoel van sereniteit, verlichting en vrede.

 

 

 

 

En toch had ik 50 For The Future voor geen goud willen missen. Het is te danken aan de dapperheid van Yasmin Hilberdink, oprichter van de Strijkkwartet Biënnale Amsterdam, dat het Kronos Quartet voor het eerst de kans kreeg om haar idealistische en internationaal georiënteerde Magnum Opus in één keer op één plek in zijn geheel te kunnen presenteren. Het avontuurlijke publiek liet het helaas grotendeels afweten, maar de diehards onder de strijkkwartetliefhebbers waren er wel, zodat de publieke belangstelling best overtuigend oogde, al zal er het afgelopen weekend zeker geen winst zijn gemaakt op het 50 For The Future – project, dat zich laat samenvatten als een overweldigende artistieke bijdrage aan de verrassende, kleurrijke, veelzijdige, flexibele en dynamische wereld van het strijkkwartet, dat van nature generatie op generatie blijft fascineren en inspireren, terwijl het componisten prikkelt tot de ontwikkeling van nieuwe toekomstmogelijkheden. In slechts twee dagen passeerden 50 nieuwe strijkkwartetten van 50 hedendaagse componisten uit alle windstreken de revue, geraffineerd ingedeeld in behapbare concertblokken. Slechts de vier keuzeblokken (concert, workshop, talk of masterclass) leidden tot de op muziekfestivals vaak onvermijdelijke keuzestress, maar door in elk keuzeblok voor een ander item te kiezen kon je toch min of meer volledig zijn. En zo presenteerden tien topstrijkkwartetten – Kronos, Ragazze, Attaca, Ruysdael, Publiquartet, Matangi, Belinfante, Signum, Adam en Animato – aangevuld met twee jonge conservatoriumkwartetten die tijdens een Kronos-masterclass stukken van vier leeftijdsgenoten uitvoerden, en enkele multiculturele jeugdkwartetten uit het vrolijke Leerorkest o.l.v. Merlijn Twaalfhoven, een ‘mer à boire’ aan nieuwe muziek voor zowel professionele strijkkwartetten als avontuurlijke amateurs.

 

 

Charlton Singleton

 

Alle vijftig uitgevoerde partituren zijn compleet met geluidsopnames door het Kronos Quartet en gedetailleerde uitleg te vinden op de geweldige, vrij toegankelijke bibliotheek en leerwebsite die het jubilerende kwartet voor dit project in het leven riep: https://50ftf.kronosquartet.org En dat is geen overbodige luxe, want hoewel het gehalte aan piep en knarsmuziek in dit nieuwe learning repertoire voor strijkkwartetten gelukkig gering bleek, manifesteren veel partituren zich visueel als mysterieuze schatkistjes waarvan de auditieve codes eerst gekraakt moeten worden, voordat er muziek gemaakt kan worden. Hoewel de moeilijkheidsgraad tamelijk wisselend is, zijn het over het algemeen geen stukken die je als amateurstrijkkwartet zomaar even van blad kan spelen. Met uitzondering misschien van de ‘romantische’ Quartet Satz van Philip Glass en Testimony, de vrolijke Prayer Band-muziek van de componerende domineeszoon Charlton Singleton. Zie en luister op de website!

 

 

Kronos Quartet

 

In de 18^e eeuw stond Haydn aan de wieg van de literatuur voor twee violen, een altviool en een cello, een muzikale vorm die een diamant bleek. Via Mozart, Beethoven, Schubert, Brahms en vele grote componisten daarna ontwikkelde het strijkkwartet zich tot ‘de hoogste kunstvorm’ van de Wester muziektraditie. In de woorden van Xandi van Dijk van het Signum Quartett: ‘Het strijkkwartet is de puurste vorm van muziek. Het is een wonderlijk intense balans van stemmen.’ Of zoals haar collega Philip Setzer van het Emerson String Quartett het zegt: ‘Het strijkkwartet vormt de basis van onze muziekcultuur: bijna elke componist raakt erdoor geïnspireerd of voelt de creatieve noodzaak om de uitdaging van het componeren voor strijkkwartet aan te gaan.’ Volgens John Myerscough van het Doric String Quartett heeft het strijkkwartet als genre het omvangrijkste repertoire van alle genres: ‘Het is de ultieme vorm van muziek, het beste dat er is. Het is de meest intense manier om door te dringen tot de ziel van de componist.’ Hylke Hoogeveen, voor zijn overlijden violist van het Pythagoras Kwartet, typeerde het strijkkwartet van binnenuit: ‘Als klankverslaafde hoop ik op de momenten van zuiverheid, gelijkheid, en samensmelting in een collectief beleefde emotie.’ De Belgische auteur Stefan Hertmans raakte de kern met zijn uitspraak: ‘Het strijkkwartet is het speelveld waarop dat grote gevecht tussen emotie en rede op zijn zuiverst wordt gestreden.’ En de eigenzinnige violiste Diamanda la Berge Dramm vatte de betekenis van het strijkkwartet nog eens krachtig samen: ‘Het totaalgeluid van die vier instrumenten is een ontzettend complex bouwwerk. Naar mijn mening één van de beste uitvindingen ooit.’

 

 

Signum Quartett

 

Het strijkkwartet geldt in de wereld van de klassieke muziek, die zich steeds meer begint te vermengen met populairdere muziekstijlen uit alle werelddelen, nog altijd als de hoogste vorm van muzikale communicatie. Wel heeft de focus zich verplaatst van een verheven discours in zowel horizontale als verticale richting naar een verleidelijke en soms woeste stroom van zoete invallen waardoor je je kan laten hypnotiseren en imponeren. De polyfonie, de geleerde meerstemmigheid die zo bepalend is geweest voor de Westerse muziekgeschiedenis, lijkt het veld te hebben geruimd voor tamelijk willekeurige aaneenschakelingen van atmosferen, dansbewegingen en populaire melodieën in voorwaartse richting. Het strijkkwartet van nu is minder filosofisch en diepzinnig, maar vaak wel indringend en soms overdonderend. Om de muziek te laten voortbewegen moeten de leden van een kwartet nog altijd musiceren op het puntje van hun stoel, goed naar elkaar luisteren en geven en nemen, al lijken begrippen als klankschoonheid, zuivere intonatie en ideale klankbalans deels verdrongen te zijn door de emotionele behoefte aan vaart, turbulentie en meeslependheid, opgewekt door afwisselend mysterieus benevelende of juist oorverdovende klanken. Een uitgebalanceerde structuur is daarbij vaak ver te zoeken. Maar idealisme is er nog altijd, zeker bij het Kronos Quartet, dat niets liever wil dan de wereld verbeteren en verfraaien met muziek, die moreel een lans breekt voor vrede, zich verzet tegen de vervuiling van de aarde en opkomt voor de slachtoffers van oorlog, racisme, uitbuiting en ander geweld. ‘Was de hele wereld maar een strijkkwartet’, liet David Harrington, de oprichter van het Kronos Quartet, zich in de hal van het Muziekgebouw aan ’t IJ ontvallen tegen Bruno Truyens van de online lp- en cd-winkel Bruno Klassiek in Haarlem (www.brunoklassiek.nl ): ‘Dan zou er geen oorlog zijn, want het strijkkwartet leert mensen individueel de waarheid te spreken en als groep heel goed naar elkaar te luisteren. Dat leidt tot empathie en begrip, in plaats van machtsstrijd en oorlog.’

 

 

Kronos Quartet in actie

 

Het Kronos Quartet, met violist David Harrington voorop, staat voor dan ook voor het ontsluiten van nieuwe horizonnen op vredelievende wijze, voor muzikale vrijheid en improvisatie, voor spannende experimenten en grensoverschrijdende nieuwsgierigheid. In hun eindeloze zoektocht naar kleurrijke muziek van nu en van de toekomst, naar muziek die alles kan omvatten wat  er op de wereld gaande is, omarmt het Kronos Quartet met de jeugdige overmoed van vier bejaarde hippies daadwerkelijk zo ongeveer alles: folk, jazz, rock, funk, elektronica, Afro beat, Aziatische, Chinese, Indiase, Arabische en Afrikaanse stijlen en instrumenten, Inuit zang, religieuze Joodse muziek, dance, rap, tempel gongs, Malinese balatons, schilderijen en Kagel-iaanse niet-muzikale ‘attributen’ als ventilatoren, potloden en schuimrubber staven en ga zo maar door, waarbij ook het publiek regelmatig wordt uitgenodigd om mee te zingen, te klappen of te stampen. Zowel de vermenging met muziekstijlen uit verschillende culturele achtergronden als de toegepaste technieken zijn vaak nieuw en verrassend en volgens het immer enthousiaste, groots en meeslepend denkende Kronos Quartet altijd enriching.

 

 

Man Wu

 

Opmerkelijk was dat de componisten voor wie muziek vooral communicatie betekent, ongeacht of dat nu met de goden, hun landgenoten, de natuur, de mensheid of collega’s is, vaak de aardigste muziek hadden geschreven. Zoals Play van ‘onze’ Merlijn Twaalfhoven, de enige Nederlandse componist die een bijdrage leverde aan 50 For The Future, die als inleiding op zijn werk schrijft: ‘Wat is muziek maken? Zijn het hoge prestaties? Of zou het kunnen betekenen … spelen? Is het het leveren van een prestatie met vastgestelde verwachtingen of is het het openstaan voor het moment, de spelers uitdagen en iedereen verbinden? In de klassieke muziek van vandaag is de scheiding tussen uitvoerder en luisteraar heel strikt en duidelijk. We zouden misschien vergeten hoe eeuwenlang (en nog steeds, buiten de conventionele concertzalen) muziek de meest effectieve manier was om te verbinden, samen te creëren, te participeren, te spelen. Zowel bij religieuze erediensten als bij vieringen of rituelen zorgt muziek voor een gevoel van eenheid. Vandaag is onze samenleving gefragmenteerd en verdeeld. Kunnen muzikanten een rol spelen om nieuwe vormen van verbondenheid en gemeenschap te creëren? In deze compositie nodig ik alle aanwezigen uit om een bijdrage te leveren en … te spelen.’ Een statement in de geest van het Kronos Quartet dat als motto zou kunnen dienen voor het hele 50 For The Future Project.

 

 

Merlijn Twaalfhoven

 

Ook de musici die het vooral om communiceren te doen was, staken muzikaal en instrumentaal boven hun collega’s uit, waaronder de Malinese balaton-virtuoos Fodé Lassana Diabaté, die als superieur en spontaan improviserend musicus de strijkers naar de kroon stak. Inspirerend ook was het stuk My desert, My Rose van Aleksandra Vrebalov, die in haar op kleurrijke schetsen gebaseerde compositie een beroep doet op het spontane improvisatievermogen van de individuele spelers van het strijkkwartet, die zich daardoor behalve als groep ook als individu kunnen manifesteren.

 

 

 

 

Wie daar meer van wil weten en de vele boeiende, indrukwekkende, vermakelijke, verrijkende, spirituele of soms  zenuwslopende kwartetmuziek van de vijftig uitverkoren componisten (waarvan minstens de helft vrouw!) thuis wil beluisteren – waaronder Karin Rehnqvist, Mark Applebaum, Ken Benshoof, Rafiq Bhatia, Hawa Kassé Mady Diabaté, Yotam Haber, Alexandra du Bois, Barry Guy, Angélique Kidjo, Sky Macklay, Aruna Narayan, Charlton Singleton, Philip Glass, Terry Riley, Zakhir Hussain, Man WU, Zakir Hussain, Nicole Lizée, Aleksandra Vrebalov, Jlin Patton, Vladimir Martynov, Missy Mazzoli, Yevgeni Sharlat, Aleksander Kosciow,  init figgis-vizueta, Rhianna Giddens, Aftab Darvishi, Paul Wiancko (tevens de cellist van het Kronos Quartet) en vele anderen – of wie hun kwartetmuziek zelf wil gaan uitproberen, verwijs ik nogmaals naar de fantastische ‘leerwebsite’ die het Kronos Quartet ter ondersteuning van 50 For The Future in het leven heeft geroepen, want daarop valt – for free (!!!) – alles te beluisteren, downloaden en exploreren wat er het afgelopen weekend in het Muziekgebouw aan ’t IJ heeft geklonken:

https://50ftf.kronosquartet.org

 

Aleksandra Vrebalov

 

Tot besluit van 50 For The Future speelde het Kronos Quartet samen met alle deelnemende strijkkwartetten Quartet Satz van Philip Glass, een stuk dat door een mijnheer uit het publiek met een knipoog naar Puccini de Chrisantemi van Glass werd genoemd. Het moge duidelijk zijn: het strijkkwartet omarmt oud en nieuw en heeft juist daardoor de toekomst!

Wenneke Savenije

 

 

Ragazze Quartet

 

Info:

https://kronosquartet.org

https://www.muziekgebouw.nl/pQ8PAFw/kronos-50-for-the-future

https://sqba.nl

 

Niet te missen:

Van 27/1- 3/2 brengt de vierde editie van Strijkkwartet Biënnale Amsterdam van Yasmin Hilberdink acht dagen lang vierentwintig strijkkwartetten bij elkaar in het Muziekgebouw aan ’t IJ, die strijkkwartetmuziek uit alle windstreken uitvoeren, waarbij ook kwartetten van Beethoven, Bartok, Britten, Schubert, Smetana, Sjostakovitsj, Haydn, Spohr, Mendelssohn, Pleyel, Mozart, Brahms en vele andere helden van het strijkkwartet de revue passeren. Zie:

https://sqba.nl/programma/

Programma & Tickets:

https://www.muziekgebouw.nl/agenda/themas/749/Strijkkwartet_Biennale_Amsterdam_2024

 

Video:

Quartet Satz van Philip Glass door Kronos Quartet:

https://on.soundcloud.com/wv7yk