L’Amour/La Mort
Een symfonische film over de tragiek van de liefde en de dood
Artikel van Johanneke van Slooten
Televisie uitzending (KRO-NCRV): maandag 27/2/2023 op NPO2, 2Doc, 22.19 uur
In de multidisciplinaire film L’Amour La Mort van Ramón Gieling, een regisseur die al veel muziekfilms op zijn naam heeft staan, wordt de intensiteit van de liefde en de dood verbeeld in een mengvorm van documentaire en speelfilm, waarbij muziek, theater, en schilderkunst een belangrijke rol spelen. Volgens de Vlaamse psychiater Dirk de Wachter geeft liefde zin aan ons leven, maar de liefde kan ons ook genadeloos de afgrond in slingeren. Muziek kan dan de pijn en het verdriet invoelbaar en dragelijker maken. Johanneke van Slooten zag L’Amour La Mort in een arthouse en neemt de thematiek van de film onder de loep. Dit verhaal –Een symfonische film over de tragiek van de liefde en de dood- verscheen eerder in De Nieuwe Muze 20022 IV. Met de tv uitzending als aanleiding zetten we het nu ook op onze website.
L’Amour La Mort
Aan het begin van de film L’Amour La Mort speelt psychiater Dirk de Wachter in zijn woonkamer een vrije improvisatie aan de vleugel. Even later loopt hij als beschouwer van menselijke verhoudingen door de verlate gangen van een Psychiatrische Kliniek langs een aantal ronddolende lieden, die lijden aan de pijnlijke gevolgen van de liefde, doordat de hartstocht in hun leven een verbinding aangegaan is met de dood.
De Wachter: ‘De mens heeft behoefte aan zingeving, en de liefde geeft zin aan ons leven. Maar als het noodlot toeslaat, is het diezelfde liefde die ons de afgrond in slingert. De liefde en de dood vormen een geheim verbond dat zoveel extase, pijn en verdriet kan veroorzaken, dat die gevoelens vaak alleen in de muziek te verdragen zijn.’
De cliënten voegen zich bij enkele groepjes musici die hun partijen aan het repeteren zijn. In een later stadium zullen die tot klinken komen in tragische liefdesduetten, zoals de duetten van Dido en Aeneas (Purcell) en Tristan en Isolde (Wagner).
Dirk de Wachter treedt als commentator en gids op in deze contreien waar het onderbewustzijn wordt onderzocht. Hij fungeert tegelijkertijd ook als dirigent van een 20e-eeuwse ‘fantastische kamersymfonie’ van het innerlijke leven.
Aan het eind van een gang is er voor De Wachter ten behoeve van de analytische gesprekken die hij met zijn cliënten zal voeren een replica van de beroemde ‘Freud kamer’ nagebouwd en ingericht, compleet met boekenkasten, beeldjes, schilderijen en vooral de beroemde Freud-divan, die overdekt is met een Perzisch tapijt. De stoel voor de luisterende analyticus staat aan het hoofdeinde.
In de multidisciplinaire film L’Amour La Mort wordt de intensiteit van de liefde en de dood verbeeld in een mengvorm van documentaire en speelfilm. In deze meerstemmige mozaïek-film vinden verschillende levensgeschiedenissen, in samenklank met muzikale intermezzi en verwijzingen naar treffende beelden uit de schilderkunst, veelal hun gehoor in de analytisch-psychiatrische setting van de ‘Freud kamer’. De in afzonderlijke episoden als ‘mini-romans’ vertelde levensverhalen worden in de film gelieerd aan zorgvuldig uitgekozen iconische schilderijen, die in een theatrale nabootsing als een verstild schouwspel binnen een daarvoor ingerichte ‘glazen kooi’ in de Kliniek worden geënsceneerd.
Door het verwerkingsproces van een verloren gegane liefde in connectie met de dood of van een plotselinge dramatische dood in het verlengde van een intense liefdesgeschiedenis, in de muziek hoorbaar en herkenbaar voor te stellen, wordt de pijn en het verdriet invoelbaar en draaglijker gemaakt.
Klaagzang van Dido
In een aparte ruimte vindt de uitvoering plaats van Dido’s Lament, met koor en orkest. Mezzosopraan Boukje van Gelder vertolkt in deze ontroerende klaagzang de rol van koningin Dido van Carthago uit de opera Dido en Aeneas van Henry Purcell. Wanneer Dido door haar geliefde verlaten wordt, omdat zijn vaderland hem wegroept, zal zij zelfmoord plegen uit woede en verdriet. Zij richt zich in haar zang tot haar volk: ’Remember me,When I am laid in earth,’ en smeekt de geschiedenis: ‘Als ik neerdaal in het graf, gedenk mij dan om mijn grootheid als vorstin en niet vanwege dit roemloze einde.’ Hiermee wilde Purcell het ondraaglijke menselijk lijden verklanken, dat ontstaat door het spanningsveld tussen plichtsbesef en hartstocht, tussen macht en onmacht.
Dirk de Wachter wandelt verder door de gang en kijkt naar een celliste die ultra-zachte pizzicati afwisselt met krachtige bewegingen van haar strijkstok over de lage snaren, en zegt: ‘Met de liefde als psychotische staat van zijn, is het een illusie om aan die werkelijkheid te kunnen ontsnappen. De liefde is een samenspel van onmogelijke tegenstellingen, zij wordt gekenmerkt door uitersten. De liefde omarmt tegelijkertijd de banaliteit van het alledaagse en kan uitmonden in waanzin.’
Als hij even later thuis op de bank zit, vertelt hij met een goede vriend gesproken te hebben over de dood. Ze hebben elkaar toegewenst: ‘Mochten onze partners sterven, dat wij dan toch een ander zouden kunnen leren kennen.’ De Wachter lacht breeduit: ‘Echt waar! Ik zal het anders uitdrukken, zo lijkt het te egocentrisch. Ik zou het mijn vrouw ook toewensen een ander te leren kennen met wie zij een zielsgelukkige amour fou zal kunnen hebben als ik morgen doodval.’
Jihad van liefde
De dichter en schrijver Mohamed El Bachiri zoeft op zijn elektrische autoped door de straten van Parijs. Hij zingt zacht voor zich uit. Zijn gedachtewereld is vol van de liefdeswoorden die hij laat rondcirkelen in zijn hoofd. Met deze songs kan hij de voor hem zo dierbare beelden van zijn vrouw tevoorschijn toveren en die dan als in een dans met hem mee laten bewegen. Dan zingt hij: ‘Van verre hoor ik de Sirenen die mij tederheid schenken en mij in hun armen nemen.’
Teruggekomen in zijn huis vertelt hij over zijn intense liefde. ‘Sinds haar dood kwam de eenzaamheid. Ik was ontroostbaar. Loubna is de vrouw van mijn leven, mijn eeuwige liefde. De herinnering aan haar ligt diep genesteld in mijn hart.’
In 2016 verloor El Bachiri zijn vrouw bij de IS terreuraanslagen in het Brusselse Metrostation Maalbeek. ‘Zij is gedood door een bom!’ Het proces tegen de negen verdachten begint nu pas, na zes jaar. In zijn lofzang op Loubna geniet hij ervan haar te roemen en straalt wanneer hij zijn favoriete beelden van haar weer voor zich ziet. ‘Zij was een vrouw van pure schoonheid, zo vriendelijk en met een stralende glimlach. Zij hield van het leven en van mensen. Wij deelden onze dromen en onze drie kinderen groeiden op in liefde en vreugde.’ Op wat onze laatste reis naar de zee zou worden, zeiden we tegen elkaar dat wij samen oud wilden worden en toen zongen wij samen ons lied: La chanson des vieux amants van Jacques Brel’. Als hij de melodie zacht begint te neuriën, daalt er een zware melancholie op hem neer.
Na een bundel met ‘tragische liefdesgedichten over Loubna’ schreef hij twee boeken om de wereld waarin hij leefde te kunnen begrijpen. Net als Plato ziet hij de geliefde als de verloren wederhelft, maar nu is hij haar definitief kwijt. Aanvankelijk kreeg hij als Marokkaanse moslim te maken met een negatieve framing. Dat heeft hem extra gesterkt in zijn opvatting om vergelijkbaar met Spinoza het geloof los te koppelen van de filosofie en politiek. Vanuit die stellingname schreef hij zijn boek over de aanslag: Een Jihad van liefde. Het werd opgetekend door David van Reybrouck. De George&Eran Producties brachten dit levensverhaal van Bachiri daarna in samenwerking met het Amsterdams Andalusisch Orkest uit als een ‘Rauwe, muzikale voorstelling over een man die getroffen werd door het noodlot en zichzelf tot een haast bovenmenselijke gedachte dwingt: De man die haat bestrijdt met liefde en menselijk blijft terwijl hem iets onmenselijks is aangedaan. Een bijzonder verhaal over liefde, pijn en verzoening.’
In de film L’Amour La Mort treft De Wachter bij zijn rondwandeling een uitvoering aan van Schubert’s Der Tod und das Mädchen waarin Magere Hein het meisje zal gaan overweldigen. Maar zij weert hem af: ’Vorüber, ach, Vorüber! Geh, wilder Knochenmann! Und rühe mich nicht an’
Liefdesverbintenis
Het kantelpunt in de gedeelde levensgeschiedenis van het 25 jaar innig samenlevende paar Stan en Michel ontstond op het moment dat Stan zijn geheugen begon te verliezen en de Alzheimer alsmaar onafwendbaarder werd. Zij zijn elkaar toen niet meer uit het oog verloren, in tegendeel, zij werden nog hechter verenigd.
Hun leven speelt zich los van de waan van de dag af in de kleine besloten kring van het verstrengelde samenzijn in de symbiotische levensvorm van hun huiselijkheid. Vóór de diagnose was Stan de dominante man, nu zijn de rollen omgedraaid en zorgt Michel al jaren voor hem. Het is uitgesloten dat hij deze zorg uit handen geeft. Zijn geluk haalt hij uit het gelukkig zien van Stan. ‘De ziekte van Stan heeft onze liefde intenser gemaakt. Ik leun op zijn warmte en hij leunt op mij voor het enige wat hij nog kan uitdrukken.’
Ze zitten samen op de bank en als de telefoon gaat vertelt hij over de gedragswijziging van Stan. ‘Nee, wij kunnen niet meer samen op reis naar Frankrijk.’ Dan staat Michel op en vraagt Stan: ‘Wil je naar muziek luisteren?’ Loopt naar de platenkast: ‘Hoor dit eens! Dit is ons lievelingsliedje! Één van de Franse chansons, en dan wordt hij steeds enthousiaster als hij verder zoekt: ‘Kijk! Dit is Engels van de singer-songwriter Black, weet je wel, Magic; look at the sky. It’s a wonderful life!!’
Dan is de hele kamer ineens gevuld met There’s Magic everywhere, Michel gaat weer naast Stan zitten en neemt op een liefdevolle manier met een gelukkige glimlach een hand van Stan in zijn gevouwen handen en zij luisteren samen aandachtig naar de soepele stem van Black. ‘Oh I need a friend, to make me happy, I’s a wonderful life’.
In de glazen kooi aan het einde van een gang in de Kliniek wordt het schilderij Two figures van Francis Bacon geënsceneerd in een ‘Levend schilderij’. Hierop werpen twee forsgebouwde naakte mannen met vervaagde gezichten, doordat er een haal verf overheen ging, zich op een laaggelegen groot bed met witte lakens in een schijn-gevechtshouding over elkaar heen.
Gebroken hart syndroom
Dan blijkt er in de glazen kooi een bureau voor de cardioloog Ivo van der Bilt ingeruimd te zijn. Begin deze eeuw deed hij een onderzoek naar het Broken heart syndrome, een surrogaat hartinfarct dat veroorzaakt kan worden door een ernstige emotionele gebeurtenis zoals het liefdesverdriet. Hij stelde toen vast dat de liefde een hormonale kwestie is die in de bijnierschors zetelt. ‘Als je verliefd bent zeggen ze weleens dat je gek bent. Je doet gekke dingen. Die bezetenheid en de erotiserende kracht van de passionele liefde, de amour fou, kunnen iemand volledig beheersen. Je denkt aan niets anders. Je voelt de spanning in je borst. Dat is de verhoogde sympathicustonus, d.w.z. het zenuwstelsel wordt geactiveerd. Die zorgt ervoor dat je alert bent en klaar voor actie! Maar de daadkracht van de hartstocht kan met de wanhoop die mogelijk toeslaat ook fatale gevolgen hebben!’
Zo kunnen de afwijzing en het liefdesverdriet dat daaruit voortkomt, met de aantasting van het zelfvertrouwen een dermate ernstige destructieve uitwerking hebben, dat een gebroken hart iemand kan doen ontsporen tot een zelfmoord aan toe.
Op de achtergrond klinkt Dido’s Klaagzang – het smartelijke lied over de liefde, het verlies en de eenzaamheid in het aangezicht van haar zelfgekozen dood. Dit soort poëtisch-existentiële beleving van het universele noodlot, kan voor de luisteraar een nieuw perspectief openen naar inzichten in soortgelijke heftige levenservaringen en helpen bij een mogelijke verwerking ervan.
‘Op Valentijnsdag werd een man met een zwaar hartinfarct binnengebracht. Zijn vrouw, in shock, was meegekomen met de ambulance. Huilend vertelde ze dat ze haar man levenloos in bed gevonden had. De operatie daarna was tevergeefs.’ Toen van der Bilt dit aan de echtgenote op de gang vertelde, stortte zij in en kreeg een half uur later een acute, hevige pijn op haar borst die uitstraalde naar de linkerarm. Van der Bilt was onmiddellijk gealarmeerd en nam haar op in de intensive care. Zij bleek alle symptomen te vertonen van een hartinfarct. Dat bleek toen het broken heart syndroom te zijn.
Door de gangen klinkt de muziek van het Wen Chin trio. Zij spelen en zingen Lascia ch’io pianga van Händel, een klaagzang waarin liefdespijn en verdriet samen met het verlangen naar bevrijding en de verlichting van haar lot gevocaliseerd worden.
Heilige belofte
Erando Gonzáles zit op uitnodiging van Ivo van der Bilt samen met hem in de omgebouwde ‘Freud kamer’ op de bank voor enkele schilderijen zoals L’Amour y la Muerte van Goya, waarin een wilde Spaanse vrouw haar zieltogende man in een wit rokkostuum overeind probeert te houden.
Ivo gaat met Erando, die op dramatische wijze door zijn echtgenote verlaten werd, in gesprek over diens avontuurlijke gedeelde leven en eerst spreken ze over de symboliek van het hart in meerdere culturen. Erando wijst dan op het oude Mexico, waar bij kinderen die werden geofferd het hart werd uitgesneden om de natuurgoden tevreden te houden. Dan vertelt hij hoe koningin Procne in de Griekse mythologie haar zoon Itys liet vermoorden om diens hart aan haar man Tereus te voeren, toen zij ontdekte dat hij haar zuster Philomena had verkracht.
Als Ivo aan Erando vraagt naar zijn persoonlijke wederwaardigheden memoreert hij: ‘Kort na de diep kwetsende scheiding van Giovanna Mazzoti, met wie ik de meest intense liefde van mijn leven beleefd heb, vroeg zij mij om haar een bizarre ‘Heilige belofte’ te doen en verklaarde zij: ‘Als je sterft wil ik dat je mij je hart schenkt, je echte hart, wat nu klopt in je borst, om het op te eten. Beet voor beet.’ Hij doet voor hoe zij haar handpalm horizontaal openhield alsof daarin zijn hart lag, haar tanden liet zien en het verlustigde hongerige gebaar maakte alsof ze al de eerste hap nam uit zijn hart.
Ivo vraagt hem: ‘Was je hart gebroken?’ ‘Ja natuurlijk! Het was de meest pijnlijke ervaring in mijn leven.’ Terwijl Erando daarna op verzoek van Ivo al zijn symptomen gaat beschrijven van de pijnscheuten, de benauwdheid, het moeilijke ademen en een razende hartslag, tekenen felrode bliksemschichten zich als helverlichte en grillig vertakte bloederige aderen af tegen de duistere hemel. Als dan de donderslagen het knetteren van de bliksem gaan versterken, lijken diezelfde verschijnselen van zijn gebroken hart-syndroom weer in alle heftigheid terug te komen. Op dat moment klinken in verte de dalende baslijnen van de melancholische liefde in Dido’s Lament van Purcell: ‘O let me weep, forever weep, And sigh my soul away, I shall never see him more!’
Uitslaande brand
Een tengere blonde vrouw ligt op de Freud bank. Zij is gespannen. Het praten over haar belevenissen blijft haar steeds weer emotioneren. De levensloop van Mieke nam een drastische wending na de dood van haar geliefde. Met de schrik in haar ogen komt zij overeind: ‘Ineens was hij er niet meer. Van Willem werd niet verwacht dat hij een kort leven zou leiden. Hij was er in ene niet meer, en dat kon ik niet accepteren. Ik was steeds op zoek naar de vraag: Waaróm? Daar raakte ik van in de war.’ Ze bleef boos en huilde langdurig bittere tranen. ‘Willem was een magisch persoon. Waarom moest ik hem kwijtraken?
Dan staat Mieke voor zijn levensgrote portret waarop hij gitaar speelt in Parijs, aait over zijn gezicht, en glimlacht. ‘Daar is hij!’
‘Door de pijn die dat teweegbracht ben ik na de eerste traumatische periode gevlucht in een ander huwelijk, hij werd de vader van twee kinderen. Dat voelde heel sterk als een concurrentie van Willem, en dat ging niet goed!’
In een oud filmpje van 8 mm materiaal zie je Willem in een zaal gitaar spelen. Hij is de broer van de filmmaker Ramón Gieling. Een volgend moment zie je dat Mieke en Willem het hotel Tivoli in Parijs uitkomen, elkaar zoenen en lachen.
Vijf dagen later geven zij op hun nieuwe etage in Den Haag een housewarming party, met harde muziek. Dat maakte dat een buurjongen, een pyromaan, kwaad werd, een brommer tegen de voordeur zette en een brandende lucifer in de benzinetank gooide. Het huis vatte vlam met Willem erin die niet kon ontsnappen aan het vuur. Mieke was met twee vriendinnen aan de achterzijde van het huis de tuin in gesprongen. Ze werden zwaargewond naar het ziekenhuis vervoerd en daardoor kon zij niet bij de begrafenis zijn. Zij was haar geliefde kwijt en raakte getraumatiseerd. Zij is nooit over het verlies heen gekomen.
Zingeving en verbinding
In de Kliniek wordt het schilderij Venus voor de spiegel van Velasquez geënsceneerd. De gevleugelde Cupido houdt de naakte op haar zij liggende vrouw een spiegel voor. Herfstbladeren liggen op de grond in de gangen. Tijdens zijn rondgang langs groepjes samenspelende musici bezoekt De Wachter ook de ruimte waarin psychodrama-sessies plaatsvinden rond rouw en traumaverwerking. Hij merkt op dat de deelnemers door samen te zingen en kritisch te reflecteren op het verleden en hun persoonlijke opvattingen, al een goede basis leggen voor een harmonischer omgang met elkaar.
Terug in zijn Antwerpse huis zet hij zich weer achter de vleugel en speelt een nocturne. In zijn privépraktijk, waar hij in therapeutisch spiegelende gesprekken luistert naar de verhalen van zijn patiënten staat ook een Freud divan. ‘De psychiatrie is mijn identiteit geworden.’ In zijn boek De kunst van het ongelukkig zijn schrijft hij dat je geluk beter niet kunt nastreven als levensdoel. Niet iets obsessief najagen. Het is slimmer om je te richten op zingeving en verbinding, zoals in de liefde.
Tegen het eind van de filmopnames kreeg hij vorig jaar de diagnose kanker. ‘Dat kwam onverwachts, ik had geen klachten. Het voelde als een kaakslag, zelfs voor een psychiater, die geacht wordt om zijn emoties onder controle te houden. Na een zware operatie en chemo diende de dood zich meer aan. Het thema van de dood ligt nu gevoeliger. Door deze situatie ben ik meer bezig met de eindigheid van het leven. Maar mijn ideeën over de liefde en het leed zijn niet veranderd sinds ik weet dat ik kanker heb. De dood valt de mens het zwaarst wanneer er de liefde in het spel is.’ Hij is zich nu nog sterker bewust van de noodzaak om zijn vrouw vanuit loyaliteit de vrijheid te gunnen om, als hij dood is, toch weer die mooie liefdes te beleven die haar toekomen.
‘Mocht ik vroegtijdig sterven dan zou ik mijn vrouw mooie en amoureuze verhalen toewensen. Waarbij ik natuurlijk vooral ook zou wensen dat ons verhaal met de momenten van diepe verbondenheid net zo mooi stand zou houden.’
Johanneke van Slooten
Info meerdere uitzendingen:
https://www.2doc.nl/documentaires/2023/02/l-amour-la-mort.html
