Lera Auerbach kwam en overwon
Gehoord: 20/10, Amare Den Haag. One Minute Symphony van Annija Zarina, Pianoconcert nr. 20 van Mozart & Auerbachs Symfonie nr. 5 ‘Paradise Lost’ (Nederlandse première). Auerbach Festival Amare 15-22 oktober i.s.m. Festival Dag in de Branding , Den Haag
Door Wenneke Savenije
Na een succesvolle week in Amare, waar componiste Lera Auerbach op zaterdag haar vijftigste verjaardag vierde tijdens het verrassend goed bezochte Lera Auerbach Festival in Amare, is deze eigentijdse huomo universalis – ze noemt zichzelf ‘een renaissance vrouw’ – morgenavond, 26 oktober om 20.000 uur, nog één keer in Nederland te horen met het Nederlands Kamerkoor en pianiste Yang Yang Cai in Flight of the Angakok in Muziekcentrum Enschede. Daarna gaat ze terug naar New York, waar ze al woont sinds ze als zeventienjarig pianotalent een concerttour door de Verenigde Staten maakte en besloot te blijven omdat de artistieke vrijheid in het Westen haar zo goed beviel.
Auerbach werd in 1973 geboren in een intellectueel Joods gezin in het Russische Tsjeljabinsk, een sovjetstad waar haar moeder pianolerares was. Van haar leerde Auerbach op haar vierde pianospelen en noten lezen, zodat ze al snel haar eigen melodieën begon op te schrijven. Op haar twaalfde componeerde ze haar eerste opera. Na haar gedegen klassieke opleiding in de Sovjetunie, studeerde ze vanaf 1991 in New York aan de Juilliard School, piano bij Joseph Kalichstein en compositie bij Milton Babbitt. Tegelijkertijd studeerde ze literatuurwetenschap aan de Columbia University en in 2002 behaalde ze haar solistendiploma piano aan de Hochshüle voor muziek in Hannover. Datzelfde jaar trad ze voor het eerst op in Carnegie Hall, met Gideon Kremer en zijn Kremerata Baltica in haar Suite Concertante voor viool, piano en orkest. Sindsdien wordt haar muziek elk seizoen in Carnegie Hall uitgevoerd en al gauw wist Auerbach ook elders in de wereld belangstelling te wekken met haar fascinerende, krachtige en communicatieve muziek, die in wezen uitgaat van de tonaliteit, maar deze vermengt met elementen uit de muziek van twintigste-eeuwse componisten. Met name Sjostakovitsj lijkt voor Auerbach een belangrijke inspiratiebron. In Nederland was ze tot voor kort nog redelijk onbekend. Maar dankzij het Lera Auerbach Festival in Amare, waar ze behalve als componist, pianiste en dirigent, tevens gepresenteerd werd als dichter en beeldend kunstenaar, staat ze nu ook bij ons op de kaart als een intrigerende componiste die je in de gaten moet houden.
Auerbachs muzikale oeuvre is veelzijdig en omvangrijk. Ze schreef 2 opera’s, 10 balletten, 6 symfonieeen, 1 strijkerssymfonie, 2 requiems, 7 orkestwerken, 7 soloconcerten, 6 concerto grosso’s, 8 strijkkwartetten 5 pianotrio’s, 12 stukken voor piano solo, 9 stukken voor viool en piano, 4 voor cello en piano, 2 voor altviool en piano, 1 voor contrabas en piano, 15 solowerken voor verschillende instrumenten, 11 stukken voor zangstem en piano, 3 voor zangstem en andere instrumenten, 5 koorwerken, 5 kamermuziekwerken, 1 elektronisch werk en nog een reeks transcripties en cadensen. Haar muziek is herkenbaar en ‘eigen’ door de intense expressiviteit van haar idioom, dat vele kleuren en gezichten laat horen, zonder zweverig of ondraaglijk serieus, academisch of al te cerebraal te worden. Het publiek in Den Haag kreeg een gevarieerd Auerbach – palet te horen, samengesteld uit oudere en nieuwe werken, waarbij ze zelf ook optrad als pianist en/of dirigent. Gisteravond, 24 oktober, klonk de Nederlandse première van haar nieuwe werk, Flights of the Angakok met het Nederlands Kamerkoor en pianiste Yang Yang Cai, op NPO Radio 4 en een dag eerder, op 23 oktober, haar Vijfde symfonie ‘Paradise Lost’ met het Residentie Orkest o.l.v. Auerbach, te beluisteren via
In de Foyer van Amare, niet voor niets ‘huis voor cultuur, educatie, events en ontmoeting’ genoemd, kon het publiek ook kennismaken met de bronzen beeldjes van Auerbach, die wel iets weghadden van de angstaanjagende monsterfiguren op gotische kathedralen. Met titels als ‘Hear me’ (een draakje met een opengesperde bek), ‘Hold me’ (een hand met een foetus-achtige muis) en ‘Moonrider’ (een soort enge kabouter met een halvemaanvormige muts op een wilde kat) onderstreept Auerbach de betekenis van haar objecten, die in mijn ogen niet werkelijk boven het niveau van gothic-achtige kitsch uitstijgen. Ook waren er een paar grafische doeken te zien (een gemaskerde en een gewone koningin met een zwarte kat, een ‘Ssst fluisterende zwarte Amerikaan met een getroebleerde uitdrukking op zijn gezicht….). Auerbach heeft ook boeken geschreven en ze manifesteert zich bovendien als dichteres, zodat ook een paar quotes op de wanden en panelen prijkten, vermoedelijk o.a. uit haar ‘Rooforisms’, waarin ze spaarzaam citaten als ‘Invisibility leaves traces’ en ‘Practising is the art of listening’ illustreert. Het is allemaal te vinden op haar website, maar toch niet half zo interessant als haar muziek en de overtuigende manier waarop ze muziek bleek te maken.
Door omstandigheden heb ik helaas weinig concerten van het Lera Auerbach Festival kunnen bezoeken, maar op vrijdag 20 oktober viel ik met mijn neus in de boter. Nadat er eerst een paar minutenlang een ‘One Minute Symphony’ van de 23-jarige componiste Annija Zarina had geklonken, die opviel door de zorgvuldig uitgesponnen opbouw en sensitief gekleurde ‘klankvelden’, had ik het genoegen Lera Auerbach voor de eerste keer live te horen in het 20e Pianoconcert in d, KV 466 van Mozart, waarbij ze vanachter de vleugel het Residentie Orkest dirigeerde. Geen betere toetssteen voor de instrumentale en muzikale kwaliteiten van een musicus dan Mozart, wiens partituren in hun kristalheldere eenvoud, verfijnde diepgang en hemelse magie alles aan het licht brengen waarmee ze in aanraking komen. Is een musicus te lomp, te veel geobsedeerd met zijn ego, technisch niet goed genoeg of muzikaal behept met te weinig inlevingsvermogen, verbeeldingskracht en fijnzinnigheid, dan brengt Mozart dat genadeloos aan het licht. Na een levendig gedirigeerde orkestinleiding zette Auerbach zich gedecideerd achter de vleugel en stal al na een paar maten mijn hart, door de goudeerlijke, integere en sprankelende manier waarop ze Mozart voor zichzelf liet spreken. In de zelf gecomponeerde cadens, leek het alsof Auerbach de tijd openscheurde om vanuit het nu muzikale elementen naar binnen te laten druppelen in het verleden, die Mozarts idioom niet verpletterden maar juist smaakvol verrijkten met ‘moderne’ klanken. Of ze nu dirigeert of piano speelt, de gebaren van Auerbach vallen samen met de muziek, komen van binnenuit en zijn helder, vloeiend en rond, alsof ze de noten als druppels op een wateroppervlak in akoestische geluidcirkels om zich heen laat dansen en in elkaar laat vervloeien, zodat alles met alles samenhangt. Volkomen natuurlijk, organisch ademend en wars van effectbejag. Mozart klonk prachtig.
Daarna volgde een indrukwekkende uitvoering van haar Vijfde symfonie ‘Paradise Lost’ uit 2022, een vierdelig werk waarvan de onheilspellende titel al een beetje de inhoud prijsgeeft. Auerbach baseerde dit orkestwerk, dat door het gemotiveerd en geïnspireerd musicerende Residentie Orkest glansrijk en genuanceerd werd uitgevoerd, op het epische gedicht Paradise Lost van John Milton uit 1663, waarin de gevallen engel Lucifer in de gedaante van een slang Adam en Eva verleidt tot het eten van de verboden appel, waarna ze voorgoed uit het paradijs worden verdreven. Het vierdelige stuk is opgebouwd uit een proloog, gevolgd door twee ‘lamento’s: de klacht van Eva dat ze haar geliefde tuin moet verlaten en de woede van Adam over wat hem is overkomen, waarna het stuk wordt besloten met een apocalyptische epiloog. In het orkest, dat uit zijn routine werd opgeschrikt doordat Auerbach dwars door het hele orkest solopartijen voor verschillende instrumenten heeft uitgeschreven, werd Eva gesymboliseerd door de als een engel boven het orkest uitstekende ondes-Martinot, een instrument uit de beginjaren van de elektronische muziek, dat hemelse klanken produceert.
Auerbach onlangs in Trouw: ‘Dromen laten ons uitstijgen boven het alledaagse bestaan. Ze onthullen wat er leeft diep in ons binnenste. En muziek is de perfecte taal om dromen in uit te drukken. Want muziek is niet afhankelijk van woorden; ze omzeilt de bewuste geest en put rechtstreeks uit het onderbewuste.’ En in dat woordeloos existentiële betekenis verklanken is Auerbach een meester. Haar epos trok door de zaal als een aangrijpende verklanking van het menselijke bestaan, opzwepend en explosief en dan weer verstild en breekbaar, zwevend tussen hemel en aarde, zich verbazend over de tegenstellingen tussen liefde en terreur, oorlog en vrede. Opmerkelijk was ook hier die verglijdende vermenging van contrasterende elementen, feilloos aangegeven door de dansachtige gestiek van Auerbach, die in dit stuk vol ijle dromen, realistisch wapengekletter en intens leed, toch vooral de hoop laat zegevieren.
Wenneke Savenije
Laatste concert in Nederland:
26 oktober, 20.000 uur, nog één keer in Nederland te horen met het Nederlands Kamerkoor en pianiste Yang Yang Cai in Flight of the Angakok in Muziekcentrum Enschede.
Info:
https://www.amare.nl/nl/pQpL3sN/lera-auerbach-festival
Meer informatie & interview Thea Derks met Lera Auerbach:
De Nieuwe Muze V september/oktober 2023
Zie voor bestellen elders op www.denieuwemuze.nl
