Twee Einzelgänger, drie losse haartjes en één meesterwerk-in-de-dop

Kameropera Brieven aan Mondriaan (i.k.v. Mondriaan 150 en September Me), Holland Opera

Gehoord: zondag 25 september, Veerensmederij, Amersfoort

  

Door Bas Aghina

 

Een gesprek invullen – met dubbele toestemming, natuurlijk – met wat iemand aan de andere kant van de lijn vertelt op basis van de woorden van de beller naast je op de bank, kan een interessant spel zijn voor zondagen. ‘Als ik het goed begrijp zegt je tante dat… Klopt toch ongeveer?’ en andere vragen, kunnen een idee geven van gesprek én relatie tussen de bellers. Welnu: vervang het telefoongesprek door weggegooide brieven, ga zo’n 100 jaar terug in de tijd en weet dat de schrijver van de nog bekende brieven naast je op de bank Piet Mondriaan is en de briefontvanger Willy Wentholt, een flakkerende ‘liefdesvlam’ van de beroemdste Amersfoorter tot nu toe, en voilà: je bent getuige van Brieven aan Mondriaan, een liedcyclus door Holland Opera, in het kader van Mondriaan 150 en opnieuw in programma opgenomen door Festival September Me.

 

 

Symbolisch drama dansant

Wij horen en zien in Willy en Piet ‘twee Einzelgänger’ die om elkaar heen draaien en dansen: letterlijk als danspartners en figuurlijk als vrije geesten, op zoek naar schoonheid tussen het abstracte en het individuele van hun persoonlijke relatie. Tussen zoeken naar hoe nu verder in deze relatie – wel of niet huwen? – en het ontwakend kunstenaarschap van Willy – zij wil behalve lerares Frans zijn ook boeken schrijven, – ten opzichte van het ‘oudere’ kunstenaarschap van Piet, die zijn eerste geel/ blauw/ rode-  en rasterschilderijen al had gemaakt, maar nog niet tot volle wasdom daarin gekomen was. Willly is de eigenlijke hoofdpersoon in een periode die loopt vanaf 1918, de Eerste Wereldoorlog, inclusief de Spaanse Griepepidemie en tot en met 1923. Los van de individuele ‘ups-and-downs’ van haar relatie met Piet Mondriaan symboliseert zij ook de emancipatie van de toenmalige, intellectueler opgeleide vrouwen, die zelf vrijer wilden zijn in lijf en leven en zich niet zomaar lieten ‘vangen’ in het huwelijk. Drie losse haartjes bij Willy op een foto meegestuurd die Piet in zijn retourbrief benoemt, vormen het keerpunt in dit epistolische drama op een manier die zich minder laat beschrijven en meer ondergaan.

 

 

Overtuigend in letter en noot

Mezzosopraan Karin Strobos was direct de Franse lerares Willy, terwijl Ernst Munneke schitterde op zijn 88 toetsen in deze fraai geënsceneerde liedcyclus. De door Mondriaan weggegooide brieven van zijn geliefde Willy – de reden waarom, blijft een ´jeukvraag´ – zijn artistiek gereconstrueerd door de familie Idelenburg-Hoolboom: Daantje tekende voor de teksten, Niek zette deze op muziek, Joke had de regie. We hoorden en lazen/zagen – Mondriaans wél bewaarde brieven gelardeerd met zijn schilderijen en sfeerbeelden fraai gevisualiseerd door Ard van der Veldt – hun relatie in muzikale en visuele dialogen van openhartige, speels-tedere en dan weer bewogen, afgrondelijke hoogten en laagten. De muziek nu eens lyrisch dan weer ironiserend, tergend of vervreemdend droeg de woorden voort: de nodige tango’s en foxtrots, flarden Debussy – Golauds sombere motief uit Pelléas et Mélisande? – en zelfs trans-Bachiaanse modernistisch contrapunt, wisselden elkaar subtiel en doeltreffend af, alles ten dienste van het drama.

 

 

Tussen het verhevene, het schone en het aangename in oorlogstijd

In alle meeslependheid moeten we één ding opmerken: het gaat om een reconstructie van (weggegooide/verbrande?) brieven op basis van de nog overgebleven Mondriaan-brieven.

Het vertrek van Mondriaans naar Parijs na de Eerste Wereldoorlog en de zelfstandigheid van Willy om hem daarin niet te volgen in het huwelijk, waren waarschijnlijk de reden dat de liefde afdaalde tot een vriendschap op afstand. Echter, deze (externe) feiten doen niets af aan de mooie compositie. Zoals de film Amadeus, die zich toch (wat) verder van de historische waarheid heeft bewogen, juist door haar vrije psychologisering en dramatiek de liefde voor de muziek van Mozart wereldwijd vergroot heeft. Dit geldt in zekere zin ook voor Brieven aan Mondriaan: juist in het creatief bewegen tussen de regionen van het sublieme/verhevene (het spirituele), het schone (kunst) en het aardse (huwelijkse) aangename verkennen tekstschrijver, componist en regisseur de complexe relatie tussen twee vrijheidslievende mensen op zoek naar zingeving, schoonheid en menselijke liefde en warmte in tijden van oorlog en pandemie. Of het uiteindelijk een kwestie zou zijn geworden voor Piet en Willy van het Engelse spreekwoord: ‘Everybody wants an artist on the wall, but no one wants to live with one,’ zullen we niet weten: Piet en Willy zijn uiteindelijk met niemand (anders) getrouwd.

 

 

Nog niet de ongekroonde hogepriester van het Modernisme en Hollandse afpelkunst

Juist vanwege deze verfrissende aanpak, het goede samenspel van sterke teksten en muziek én de voortreffelijke uitvoering, is het jammer dat dit stuk slechts twee keer is opgevoerd. In deze liedcyclus – eigenlijk een kameropera voor mezzosopraan, geprojecteerde brieven en schilderen en piano – leren wij Piet namelijk niet zozeer kennen als esthetische ‘goeroe’ en ongekroonde hogepriester van het schone, het ware en het juiste van het Modernisme, maar meer ook als de man die Willy’s ‘emotionele emmer’ laat overlopen. Als de zoon van de hoofdonderwijs en tekenleraar uit Amersfoort die moeilijk bij zijn gevoelskant leek te kunnen: zijn weg van het abstracte schone naar het concrete, persoonlijke aangename van een relatie, leek ook later in zijn leven een ingewikkelde (toen er eindelijk een goede ‘click’ was met een andere partner, verbood de vader van de bruid het hele feest vanwege het leeftijdsverschil).

Soms slaat simpelweg Hollandse afpelkunst, in Mondriaans handen een formidabel instrument op weg naar abstractie, in het dagelijks leven scherp en treffend door naar ‘Pietluttigheid’ en een zuinige houding, aldus Willy’s woorden naar aanleiding van iets te vaak door Mondriaan (be)noemen van kosten van een gezamenlijke ‘eterij’. Ter verdediging: kunstenaars en kunstenaressen hebben altijd op de kleintjes moeten letten, dat is hun tweede natuur geworden door de eeuwen heen. Desalniettemin: 30 – Love.

Letters to Mondrian naar The Big Apple?

Brieven aan Mondriaan verdient het om in vertaling de Trans-Atlantische oversteek te maken. Daar in zijn laatste woonplaats New Amsterdam (excuses: New York ; ) kent men wellicht deze fase van Mondriaans ontwikkeling nog niet (zo goed) en dat zou best mogen veranderen. Al is het maar omdat Piet action painter Jackson Pollock heeft ontdekt, die op het eerste gezicht diametraal tegenover Mondriaan staat in het Modernisme. Mondriaans artistieke nalatenschap vormt in NY natuurlijk wél een van de rotsen waarop een groot deel van de naoorlogse Moderne Westerse Kunst haar kerk gebouwd heeft, om het eens zo te zeggen. Op een zonnige zondagmiddag in Keistad Amersfoort, waar het allemaal begon.

 

 

Bas Aghina is filosoof, publicist en kunstenmak(k)er en woont en werkt vanuit Amersfoort.

Met cineast zoon Thymen werkt hij momenteel samen als scenarist en componist aan de Piets Dream – an animation picture die op 20 november in première gaat in het Mondriaanhuis in Amersfoort.