Mythische opera Antarctica verbindt kunst en wetenschap

Holland Festival: Antarctica, Mary Finsterer (compositie), Tom Wright (libretto), Sidney Chamber Opera, Asko|Schönberg. Gehoord 5/6, Muziekgebouw, Amsterdam.

Bij Antarctica denk je aan een eindeloze ijsvlakte. Maar ook aan smeltend ijs, afbrokkelende gletsjers, het gat in de ozonlaag, dieren die geen voedsel meer kunnen vinden, rijke toeristen die op Cruiseschips ijsberen, walvissen en pinguïns gaan spotten… We weten het allemaal: het gaat niet goed met het klimaat en dat manifesteert zich o.a. in de opwarming van de aarde door co2 uitstoot, ontbossing, smeltende ijskappen en de stijging van de zeespiegel. Wie op eerste Pinksterdag de stromende regen had getrotseerd om te gaan luisteren naar de Holland Festival- première van de opera Antarctica van de Australische componiste Mary Finsterer, een oud-leerling van Louis Andriessen, verwachtte waarschijnlijk een belerende opera over de gevolgen van de klimaatverandering op het milieu. Finsterer: ‘We leven in een tijd waarin antropogene klimaatverandering elk aspect van ons leven op politiek, cultureel en wetenschappelijk niveau aan het destabiliseren is. We beseffen allemaal hoe kwetsbaar ons bestaan en onze planeet zijn. Het is tegen deze achtergrond dat librettist Tom Wright en ik Antarctica hebben bedacht.’ Toch werd het geen opera als een veredeld milieupamflet, maar eerder een metaforische verbeelding van de mythische zoektocht van de mens naar de diepste geheimen van het leven. Met alle frustraties, teleurstellingen en gevaren van dien.

Finsterer en Wright kozen voor een eigentijdse ‘fabel’ over Antarctica, een ‘land zonder land’ dat ze omschrijven als ‘een metafysische plek waar je leegte kunt vinden’, een ‘spiegel-land’ dat de grenzen van de verbeelding reflecteert. Maar volgens hen is het ook een bibliotheek, een opname, een opslagsysteem, een palimpsest (steeds weer hergebruikt stuk perkament), want niets bewaart de sporen van het verleden zo goed als ijs. Gedurende het grootste deel van de geschiedenis van de planeet hebben de verhalen zich er opgehoopt in de meest vluchtige laag, de sastrugi (erosiepatronen in de sneeuw door wind) van het oppervlak; in de ijskap en in de rotsen eronder, die bewaard zijn gebleven naarmate er steeds weer nieuwe lagen boven werden geplaatst – een palimpsest van verhalen die wachten om te worden opgegraven. Terwijl op andere continenten de gelaagde afzettingen blootliggen, is dat op Antarctica volgens de componiste wezenlijk anders: ‘De gelaagde afzettingen zijn verborgen, liggen metaforisch en magnetisch op de bodem van de wereld. Het is een broedplaats, niet ontworpen voor mensen. Te koud, te donker, zonder voedsel. Het is geen hemel, noch een hel. Meer nog, het is een niet-plaats; stil, lawaaierig, snel, eeuwig, de geschiedenis van de wereld vasthoudend.’ Hoe maak je een opera over een ijscontinent vol verborgen mysteries?

Finsterer stak haar licht op bij de wetenschap: ‘Integraal onderdeel van het bouwproces van de opera is een ontwikkelingsfase geweest, waarin muziek, dramaturgie, beeldende kunst, digitale media, geesteswetenschappen, culturele studies en een veelheid aan gebieden binnen de wetenschap zijn verkend. Ik ben Creative Fellow van de University of Tasmania, waar we in de zomer van 2019 First Light, een tweedaags forum over Antarctica, hebben georganiseerd om de kruispunten tussen diverse disciplines te verkennen. Het congres werd gecoördineerd in samenwerking met Associate Professor Guy Williams en een team van wetenschappers van het Institute of Marine and Antarctic Studies, University of Tasmania (IMAS). Het omvatte interviews, workshops, discussies en presentaties door twintig specialisten van de universiteit van Tasmanië en mensen uit de creatieve sector. Het onderzoek – inclusief grafische voorstellingen, ruwe gegevens, audio- en beeldmateriaal en andere relevante documentatie – heeft een rijke bron en basis opgeleverd om innovatieve manieren uit te stippelen om al deze domeinen in relatie tot het continent Antarctica te herdefiniëren.’ Het gaf ook zinvolle artistieke handvaten aan regisseur Imara Savage, AV-ontwerper Mike Daly en belichter Alexander Berlage, die een fantastische enscenering bedachten die meer wil suggereren dan documenteren. Volgens de componiste gaat het fenomeen Antarctica iedere taal te boven, dus letterlijk of feitelijk zijn was geen optie.

Klinkt dat alles nog vrij cryptisch, in de uitwerking van haar ijzige materiaal heeft Finsterer glasheldere wegen bewandeld: ‘Het grenzeloze karakter van dit onderwerp vereist dat een onuitputtelijke kwaliteit wordt weerspiegeld in een veelheid van talen.’ Vanuit die gedachte schreef ze op een speelse en poëtische manier de muziek en met librettist Tom Wright de deels Latijnse woorden voor de opera. Zo ontstond een ingenieus vlechtwerk van metafoor, verbeelde gebeurtenissen en mysteries. Er is wel een verhaallijn, maar die is opzettelijk losjes gehouden: drie personages uit de eeuw van de ontdekkingstochten worden op wonderlijke wijze opgeroepen uit het geheugen van een jong meisje, een cartograaf, een natuurwetenschapper en een filosoof. Ieder heeft zijn eigen dromen en verwachtingen over het geheimzinnige landschap van Antarctica. De personages hebben elk hun eigen motivatie om het avontuur aan te gaan, van liefdevolle nieuwsgierigheid tot arrogante bezitsdrang. Alleen de kapitein straat er anders in: hij is in de eerste plaats de hoeder van zijn schip, dat piept en kraakt en elk moment kan vergaan. Het verhaal wordt verteld door de ogen van het meisje, in drie aktes met de toepasselijke namen De Kaart, De Reis en IJs. Duidelijk wordt dat mensen meer dan fysieke en economische motieven hebben om op ontdekkingsreis te gaan. Uiteindelijk gaat het om diepe emotionele en spirituele vragen als wie ben ik, waar kom ik vandaan, wat zijn mijn dromen, waar gaat het leven over, wat is onze plaats in het heelal?

Voor aanvang van de voorstelling werd het publiek geconfronteerd met een decor dat deed denken aan een te fel verlicht computerscherm, dat net als oplichtend ijs in de zon pijn doet aan je ogen. Toch bleek juist dat decor, onderbroken door twee rechthoekige nevelkamers waarin de handeling zich afspeelde, een geweldige vondst. In de rechthoek linksboven stond of zat het kleine meisje als een spookverschijning, die door Hanne Fransen ijzingwekkend kwetsbaar en tegelijkertijd luguber werd uitgebeeld. Rechtsonder kwamen door wolken van nevel de verschillende personages afwisselend ‘in beeld’, maar nooit zo dat ze werkelijk uit de droomwereld stapten die hun gevangen hield. Visueel en symbolisch tenminste, want met hun opmerkelijk goede vocale prestaties doorbraken alle solisten – gestoken in sobere historische kostuums van Elizabeth Gadsby – moeiteloos de barrières van ruimte en tijd, aangevuurd door het fel en vol overgave musicerende Asko|Schönberg o.l.v Jack Symonds.

Was het relatief onzichtbaar blijven van de solisten sommige bezoekers een doorn in het oog, zelf vond ik het juist extra overtuigend dat ze zich gedurende de hele voorstelling in een soort metafysische mist bevonden, terwijl op het omringende scherm afwisselend al dan niet in het Latijns namen van poolreizigers, wetenschappers, schepen, breedtegraden, sterren en andere data werden geprojecteerd om droom, verleden en heden met elkaar te verbinden.

Toch was de overtuigingskracht van Antarctica vooral te danken aan de prachtige muziek van Finsterer: ‘De muziek die ik componeer is een amalgaam van stijlen die middeleeuwse en renaissancemuziekpraktijken samenbrengt met 20e en 21e -eeuwse innovaties, waaronder elektronica, orkestratie en seriële technieken.  Door het materiaal te doordrenken met historische, metaforische en poëtische verwijzingen via woordschilderingen en harmonische behandeling, wil ik een taal creëren die spreekt tot de universaliteit die inherent is aan de kracht van muziek.’ Voeg daarbij de smaakvol in haar compositorische structuren verwerkte diergeluiden uit het zuidelijke poolgebied, de stemmen van geesten, het gepiep en gekraak van schepen die vergaan in de woeste golven, de geluiden van scheurend ijs en de gierende wind… In het Muziekgebouw aan ’t IJ, waar de regen op het dak kletterde, hóórde en zag je Antarctica en dat leverde een hallucinerende ervaring op. Antarctica stemt tot nadenken.

Info:

 https://www.hollandfestival.nl