Gehoord: 12/2, Stadsgehoorzaal Leiden

Door Wenneke Savenije

 

Op tournee

Al een halve eeuw gaat het Nederlands Studenten Orkest, opgericht in 1952, twaalf dagen op tournee door Nederland met een ambitieus programma dat traditiegetrouw is opgebouwd uit een groot symfonisch werk en een nieuw soloconcert van een hedendaagse componist, waarbij het NSO een nauwe samenwerking aangaat met de opdrachtcomponist en de solist. Een maand lang leggen de ruim tachtig orkestleden hun studie stil om zich volledig op de muziek te kunnen richten. Zeven van hen stoppen zelfs een jaar lang met studeren om zitting te nemen in het bestuur en alles voor het project, waar honderden mensen bij betrokken zijn, te regelen. Ze worden daarbij geholpen door lokale comités, studentencomités, een comité van aanbeveling, partners, gastgezinnen en posterplakkers, onder toeziend oog van de Raad van Toezicht, die de continuïteit van het NSO waarborgt.

 

 

Parallelle samenleving

Het moge duidelijk zijn dat de tournee van het NSO is een groots en feestelijk gebeuren is, ter voorbereiding waarvan heel hard wordt geoefend tijdens een intensieve repetitieperiode, doorgaans in de maand februari. In de woorden van dirigent Frans-Aert Burghgraef: ‘Je leeft in een soort parallelle samenleving, waarin muziek een gedeelde passie is. Om deze groep individuen in een maand te zien veranderen in een orkest is fantastisch.’ In die maand worden er vriendschappen voor het leven gesloten en de band met het NSO wordt na afloop van de tournee niet zelden levenslang gevoeld. De concerten – tien in Nederland, twee in Duitsland en dan nog een voor een specifieke doelgroep – zitten dan ook steevast vol met belangstellenden, waaronder veel studenten, oud-NSO leden en hun families.

 

 

Feministisch

Dat het NSO dit jaar gekozen heeft voor een programma met een ‘emancipatoir’ en feministisch karakter, waarin de schijnwerpers worden gericht op het gecompliceerde liefdesleven van Gustav en Alma Mahler, bleek gisteravond in de Stadsgehoorzaal in Leiden voor de mannelijke aanhang allesbehalve een reden om weg te blijven. Ze stroomden in groten getale toe, sommigen van hen al bij voorbaat met een onvervalste drankkegel. Dat weerhield hen er niet van oprecht en geconcentreerd te luisteren naar het alles behalve luchthartige eerste deel van het programma: Ein Glück ohne Ruh van Sílvia Lanao, gezongen door de Nederlands-Iraanse sopraan Lilian Farahani.

 

 

Expressieve turbulentie

Toen Mahler zijn vrouw tijdens hun huwelijk verbood om door te gaan met componeren, ‘omdat er maar één componist in het huishouden kon zijn’, liet Alma zich het zwijgen op leggen. Met alle psychische en emotionele schade van dien, waarover te lezen valt in de brieven die Alma en Mahler elkaar schreven tijdens hun moeizame huwelijk, in boekvorm uitgegeven onder de titel ‘Ein Glück ohne Ruh’. In haar gelijknamige compositie opent Lanao met een turbulente orkestrale inleiding, waarin alle emoties langskomen die hun huwelijk teisterden. Er waren momenten van vrede, geluk en verbondenheid, maar er waren nog veel meer momenten van wanhoop, frustratie en onenigheid. Dat alles heeft Lanao verwerkt in haar expressieve maar complexe orkestinleiding, die helaas de krachten van het NSO een beetje te boven ging, temeer daar geen van de orkestleden een duidelijk beeld leek te hebben van hoe het rommelig uiteengezette stuk, dat nu voor het eerst in de concertzaal klonk, op zijn best zou kunnen klinken. Het gevolg was een goed bedoelde chaos van slecht geïntoneerde stemmen, die in hun expressieve turbulentie regelmatig uit de bocht vlogen en niet helder genoeg werden omlijnd. Je kon horen dat iedereen in het orkest zijn uiterste best deed alle noten te raken en dat Lanao er in theorie wonderwel in geslaagd is het liefdesdrama van Gustav en Alma te vangen in heftige bewegingen en Mahleriaans, en soms zelfs Wagneriaans aandoende orkestklanken, maar er was nog te weinig nuance en te veel disbalans in de vertolking van het NSO om te kunnen overtuigen. Zonder twijfel zal dit stuk aan het einde van de tournee, als iedereen wat meer vertrouwd is geraakt met het behoorlijk lastige notenbeeld, een stuk overtuigender, gestroomlijnder en hopelijk wat minder vals klinken.

 

 

Alma’s frustraties en dromen

Daarna volgde door Alma gecomponeerde en door Lanao georkestreerde versies van de liederen Die Stille Stadt, Ich Wandle unter Blumen, Laue Sommernacht, Bei dir ist es traut uit 1910, waarin zangeres Lilian Farahani als beschaafde ‘dubbelgangster’ van Alma gaandeweg op stoom raakte en met haar betoverende stemgeluid steeds indringender en expressiever de eenzaamheid en vertwijfeling bezong van de componiste, die alleen nog maar huisvrouw mocht zijn. In het daaropvolgende lied In Einem Briefe, geschreven door Lanao op teksten van Alma, belichtten de componiste en de zangeres juist de dromen van Alma, die eigenlijk niets liever had gewild dan opera’s en symfonieën componeren, voordat ze in het huwelijk trad met een erkend muzikaal genie. Niet alleen het orkest, ook Farahani vloeide steeds beter samen met de muzikale bedoelingen van Lanao en de getormenteerde woorden van Alma, zodat beide smaak- en stijlvol gecomponeerde liederen tot de verbeelding spraken en de nodige emoties opriepen.

 

 

Mahler 5

Na de pauze volgde het waagstuk van de avond: de Vijfde symfonie van Mahler, bepaald geen sinecure voor een ‘ad hoc-symfonieorkest’ dat maar een maand tijd heeft om het vijfdelige werk in te studeren. In de smeuïge toelichting die Hein van Eekert schreef voor het duurzame programmaboekje van NSO 2024 (het publiek werd verzocht het boekje niet mee naar huis te nemen, zodat het hergebruikt kon worden), staat te lezen hoe Mahler na een geslaagde repetitie voor de première van zijn Vijfde symfonie in Keulen in 1904, HELEMAAL in paniek raakte toen Alma hem liet weten dat ze ziek was en niet zou komen. ‘Doe gewoon alles – zweet – zuip cognac – vreet aspirine – je kunt binnen twee dagen van je verkoudheid genezen zijn … Dat zou toch vreselijk zijn – ik alleen bij mijn wereldpremière? Daar kan een mens niet blij van worden.’ Maar Alma (‘Almschi’ voor haar echtgenoot) hield voet bij stuk en kwam niet. Al verliep de première uitstekend, voor Mahler was alles verpest nu zijn vrouw, die de symfonie overigens al kende omdat hij elke noot ervan voor haar aan de piano had voorgespeeld, er niet bij was.

 

 

Vertrouwd met

Van alle heftigheid tussen de twee echtelieden die niet goed met maar ook niet zonder elkaar konden, is weinig te bespeuren in de vrij strikt gecomponeerde Vijfde symfonie. Het werk begint met een Treurmars die de nu veel overtuigender musicerende studenten van het NSO hoorbaar aansprak om, onder de bevlogen en gaandeweg steeds meer ontspannen leiding van dirigent Frans-Aert Burghgraef, na een ‘stormachtig bewogen’ tweede deel en een dansant Scherzo uit te monden in het onnavolgbaar mooi gecomponeerde Adagietto, waarin Mahler zijn eeuwige liefde voor Alma verklankte, eindigend in het door Alma zelf niet zo mooi bevonden Rondo van de finale. Waarom, zo vroeg ik me af, klonk deze reusachtige symfonie met zijn lastige soli voor de trompet, de hoorn en andere instrumenten en instrumentgroepen uit het orkest nu zoveel beter dan het opdrachtwerk van Lanao? Ik vermoed dat dit alles te maken heeft met het feit dat de orkestleden terwijl ze hun lastige partijen instudeerden, uitgebreid naar opnames van het werk hebben kunnen luisteren op YouTube of Spotify. Ze hadden zich vooraf al een idee kunnen vormen van de Vijfde, ze hadden waarschijnlijk allemaal al een klankvoorstelling van Mahlers geniale noten in hun hoofd voor de repetities begonnen. En dat helpt bij het instuderen, intoneren en perfectioneren. Al met al klonken de solo’s verrassend goed en slaagden de strijkers er nu beter in mooi zingende melodielijnen te combineren met heftige uitbarstingen in alle klank- en kleurschakeringen, zonder dat het orkest daarbij volledig uit de bocht vloog. Al met al was het een boeiende avond die werd afgesloten met een kolderieke en baldadige toegift, waarbij spandoeken en carnavalskledij razendsnel over zwarte jacquets, jurken en blouses heen waren getrokken omwille van de joligheid en feestvreugde. Voor even veranderde de concertzaal in een luidkeels meezingend voetbalstadion, maar ook in deze bonte afsluiting dook het echtpaar Mahler af en toe nog even in de noten op, waarna er enthousiast op het NSO getoost werd in de foyer.

Wenneke Savenije

 

 

NSO op tournee van 10-25 februari

Info & tickets:

https://www.nso.nl