Gehoord: 23 mei 2024

Door Suus Blanke

 

Zes wereldpremières voor piano in Amsterdam

Al eeuwenlang biedt de stad Amsterdam de gelegenheid aan wetenschappers en kunstenaars hun nieuwe ideeën te laten zien en horen. Bijbels werden voor het eerst in de landstaal (i.p.v. het Latijn) gedrukt in onze hoofdstad. En dan heb ik het niet alleen over het Nederlands, maar ook vele andere talen. Wat weinigen weten is dat de Vier jaargetijden van Vivaldi ook voor het eerst in Amsterdam is uitgegeven. Dus steunt het op een eeuwenlange traditie dat pianist Ralph van Raat de mogelijkheid heeft gekregen vijf speciaal voor hem geschreven werken te kunnen spelen in het Muziekgebouw aan het IJ. Het zesde werk van Guus Janssen, niet speciaal voor Van Raat geschreven, beleefde deze avond ook zijn wereldpremière.

 

 

Het interview

De zes wereldpremières trok een flink aantal luisteraars naar de concertzaal. Een uur voor aanvang van het recital, konden zij een gesprek bij wonen met vier van de zes componisten. Het geheel stond onder de strakke leiding van Michel Khalifa. De bloedhete, wat lager staande, lentezon scheen pal op het gezelschap en luisteraars achter het glas van het Muziekgebouw. Toch heeft iedereen het volgehouden. En dat was te begrijpen, want het was een leuk en informatief gesprek.

De enige vrouw, tevens de jongste, in het gezelschap was Anne-Maartje Lemereis (1989). Zij is op dit moment ook componist des Vaderlands. Ze werd geflankeerd door Guus Janssen (1951), Jacob ter Veldhuis/ Jacob TV (1951) en Bart Spaan (1963). De laatste is beïnvloed door muziek van Debussy en Hans Henkemans. Jacob ter Veldhuis door pianomuziek van Bartok en jazzpianisten als Theolonius Monk en Keith Jarret. Guus Janssen, Anne-Maartje Lemereis en Ralph van Raat delen een grote liefde voor de Nederlandse componist Willem Pijper (1894-1947).

Guus Janssen vertelde over zijn eerste ontmoeting met Ralph. Van Raat kreeg lees van Ton Hartsuiker, die voorstelde een werk van Janssen voor de componist zelf te spelen. De toen

zestienjarige Ralph deed dat schijnbaar moeiteloos uit zijn hoofd. Dit tot verbazing van de componist zelf. Hij hoopte dat de pianist deze avond zijn nieuwe compositie zou uitvoeren met een sentimenteel sausje.

Er werd met nadruk op gewezen dat Van Raat zijn passie voor verse noten ook met groot enthousiasme kan overbrengen op zijn leerlingen van Conservatoria. Getuige de voorspeelavond/ examen (die een week voor dit concert plaatsvond) op het conservatorium van Amsterdam. Daar speelden zijn begeesterde leerlingen louter moderne werken. (Examens en voorspeelmiddagen en -avonden zijn GRATIS te bezoeken. Data en tijden zijn te vinden op de websites van de conservatoria)

Alle componisten loofden de samenwerking met Van Raat. Vooral zijn openheid en aanstekelijk, energiek, enthousiasme. Ralph studeert ook graag met hen samen. Er wordt dan soms meer gepraat dan piano gespeeld. Daardoor heeft van Raat ook invloed op de composities zelf, die de componisten graag voor hem aanpassen. De pianist werd geprezen als een kleurenmenger en goede vertaler van hun composities. Ze memoreerden allen dat ze nog ver na middernacht met Ralph hadden gebeld en/of gemaild. Voor een componist is het geweldig op deze manier bij hun premières aanwezig te kunnen zijn.

Ralph van Raat zou zelf ook bij dit gesprek aanwezig zijn geweest. Maar al eerder had de musicus besloten dit niet te doen om zich zo goed mogelijk te kunnen voorbereiden op de wereldpremières. In plaats daarvan had hij een uitgebreide mail aan Khalifa gestuurd, die daaruit citeerde dat de volgorde van de te spelen werken de keuze van de pianist zelf was. De eerste composities zouden wat klassieker van aard zijn en droegen de titel Sonate en Sonatine. Verder had Ralph naar zinvolle overeenkomsten gezocht in klank en ritme. De componisten waren ook zelf door van Raat gekozen omdat hij (heel eenvoudig) affiniteit met ze heeft…

 

 

De uitvoering

Normaal gesproken houdt Van Raat op het podium vurige pleidooien over wat hij vervolgens gaat spelen. Dit keer had hij gekozen voor de stilte. Hij zat eenvoudig geconcentreerd achter de vleugel met een leesbril op. Die had hij vast nodig om al die noten van zijn Ipad te kunnen lezen. Opvallend, want Van Raat speelt meestal uit zijn hoofd. Dit is natuurlijk geenszins een schande en gebruikte hij zijn Ipad waarschijnlijk alleen als mentale ondersteuning. Na elk werk verscheen de betreffende componist op het podium en volgde er een omhelzing, ondersteund door applaus. Daarna trok Van Raat zich even terug, om vervolgens weer achter de vleugel plaats te nemen.

 

 

Sonate van Jacob ter Veldhuis

Het eerste werk, In Limbo 1 (fast) en 2 (slow), Sonate for Piano (2016/18) van Jacob ter Veldhuis, was voor mij een teleurstelling. De speciaal voor Van Raat geschreven noten klonken als ‘ouderwetse’ minimal music. Van het eerste deel zweefde de zaal naar het zwaardere, ritmische, tweede deel. Het enige wat dat deel meer spannend maakte was de geprepareerde bastoon (met rubber vastgezette bassnaren), die steeds een doffe klap gaf. Maar om daar mee te eindigen vond ik wel heel cliché. Ter Veldhuis was van plan een traditioneel driedelige sonate te schrijven. Hij was begonnen met het tweede deel, dat nog het meest uniek was. Uit tijdgebrek schreef hij het weinig originele eerste deel. Het is mij niet duidelijk of het derde deel alsnog gaat komen.

 

 

Een kort werk van Anne-Maartje Lemereis

Daarop klonk Sonatine nr. 1 (2024) van Anne-Maartje Lemereis.

Zij vertelde tijdens het interview dat ze hoopt ooit meerdere sonatines voor Van Raat te mogen schrijven. Vandaar nr. 1…… De sonatine is niet bedoeld als een makkelijk te spelen werk tijdens een pianoles. Maar het is een zodanig technisch moeilijke compositie, dat Lemereis (die is opgeleid als pianiste) het zelf nauwelijks kan spelen.

Het was een kort maar krachtig werk. En omdat ik zelf een vrouw ben, durf ik te zeggen dat het als een vrouwelijke compositie overkwam (waar niets mis mee is!), met een onderwijs-hart op de goede plaats. Volgens het programmaboekje (geschreven door Ralph van Raat zelf!) heeft ze gebruikgemaakt van de pianosonatines en -sonate van Willem Pijper. Maar dan vertaald naar de dag van vandaag. Er klonken snelle noten die overgingen in een wals om weer terug te keren naar de snelle noten. De langzame akkoorden die een melodie in zich droegen kregen een fel antwoord. Het voelde als een grappig werk.

 

 

Maanlicht van Bart Spaan

 Voor mij werd de avond spannender bij het werk van Bart Spaan: Moonlit (2024). Volgens Van Raat vindt Moonlit zijn oorsprong in een klankexperiment dat bestond uit enkel lang aangehouden akkoorden op de piano. Het vervreemde effect ervan bracht de componist op de gedachte van het maanlicht. In de maneschijn kunnen zaken die overdag heel normaal lijken, vervreemd over komen. Het woord ‘moonlit’ vond Spaan zeer passen bij zijn experiment. Van Raat speelde harde hoge en zachte donkere lage klanken op de piano. Er ontstond een mooi sfeerveld en leek de zaal door het heelal te zweven. Bart Spaan was, zoals hij zelf vertelde tijdens het interview, erg blij dat Ralph van Raat zijn werk zou uitvoeren. ‘Hij is de eerste pianist die mijn werk kan uitvoeren zoals ik het heb bedacht.’ Spaan liet zich ook inspireren door eerdere composities gebaseerd op de maan. Zo gebruikte hij echo’s van akkoorden in de dalende lijnen uit Clair de Lune van Claude Debussy en citeerde hij aan het einde van Moonlit de fluitsolo uit de openingsfrase van Pierrot Lunaire van Arnold Schönberg in een vervreemde harmonische context. Zo probeerde hij de herinnering aan de mystiek van de maan, bij het ontwaken van de dag, te verklanken. Met behulp van zijn vertolker van Raat is hij daar uitstekend in geslaagd.

 

 

De druppel van Peter Adriaansz

Het laatste werk voor de pauze, La Chute (2023) van Peter Adriaansz (1966) was voor mij het meest interessant. Hoewel de compositie voor piano met optionele sinusgolven volgens een eenvoudige (misschien wat simpele) strategie was opgebouwd, werd het voor de luisteraar het meest spannende stuk om te volgen. Men kon zich onderwijl steeds afvragen hoe dit zou gaan eindigen. Van Raat speelde als eerste een lange toon die hij verlengde met het rechterpedaal. Deze verlengingen duurde heel lang, zodat de daaropvolgende ingezette tonen door elkaar gingen zwemmen. Er ontstond een geheel ander klankveld van boventonen als in Moonlit van Spaan. De losse tonen werden akkoorden, waaraan glissandi werden toegevoegd die weer toonladders werden. Dit alles in een versnelling over het gehele toetsenbord. De zéér korte fragmenten (van akkoorden, glissandi en toonladders) werden heel vaak herhaald. Daardoor ging je als luisteraar op de verandering zitten wachten. Naarmate het complexer werd, gebruikte Van Raat meer afwisselend het rechterpedaal. Maar de menging van de klanken bleef bestaan. Heel langzaam ontstond er steeds een verandering, wat een geweldige spanning opbouwde.

Adriaansz heeft zijn La Chute (de druppel) gebaseerd op de roman van Albert Camus. De idee is dat de kijker heel lang zit te wachten totdat een hangende druppel valt. Wanneer dat gebeurt komt de druppel in een nieuwe gedaante weer tevoorschijn. Wat mij betreft kwam dit idee zeer goed tot uiting in de compositie van Adriaansz.

Van Raat beschreef La Chute als ‘een opbouw en verandering van klanklagen en verdichting van ritmiek, waarbij de klankwereld vaak een sterk consonante welluidende basis heeft door het spelen met harmonische natuurreeksen.’

 

 

Noord-Hollands Kinselmeer van Guus Janssen

Na de pauze speelde van Raat het enige werk dat niet speciaal voor hem geschreven is: Elf standpunten van het Kinselmeer (2021) door Guus Janssen. Misschien wel de meest monumentale compositie van deze avond. Guus Janssens heeft zich laten inspireren door Ger van Elk (1941-2014). Deze beeldend kunstenaar heeft vaak het Kinselmeer afgebeeld met een verschuivend perspectief, door de horizon los te knippen, te verplaatsen en weer vast te plakken. Volgens van Raat is de tegendraadse natuur van zowel van Van Elk als van Janssen aan elkaar verwant.

 

 

Het fysieke Kinselmeer (dat is ontstaan door een dijkdoorbraak tijdens de Sint Elisabethsvloed in de 15de eeuw) ligt overigens ten noorden het Muziekgebouw, boven Durgerdam. Deze compositie heeft dus een echt Hollandse basis!

De elf standpunten bestaan uit elf beeldende titels als Straffe wind, Stapelwolk, Horizon, Aanhoudende straffe regen, De grutto, Een vlucht ganzen, Avondzon, Verticaal, Loodzwart, Windstil, Zomerdag enStadhuis in de regen. Van Raat liet in zijn uitvoering eerst niet veel ruimte tussen de delen. Naarmate het werk vorderde, deed hij dat wel. Elk deel had zijn eigen beeldende identiteit, waardoor het een zeer afwisselend en verrassende compositie werd. Het publiek werd telkens op het verkeerde been gezet, doordat steeds werd afgebroken waar je naar dacht te luisteren. Dat was wel vermoeiend voor de toehoorder.

Ik vroeg mij ook af of Janssen vanuit het standpunt van het Kinselmeer had gedacht, of het beeldende standpunt van de kijker naar het Kinselmeer. Hoe dan ook kwamen vele muzikale ideeën en pianotechnieken langs die tot slot eindigde in donkere bassen die leken op te doemen in de mist boven het water. Het Kinselmeer zelf leek te murmelen, terwijl luchtbelletjes erboven uiteen spatten.

 

 

De volgende Beat van Gerard Beljon

Het laatste werk Beat NXT (2021/2022) van Gerard Beljon(1952) was een vervolg op zijn succesvolle Beatuit 2003. De titel beloofde een knallend einde van het recital te worden. Vooral omdat het een voortzetting van de studie naar ritmiek, met pop en jazzinvloeden, zou zijn. Een knallend einde werd het echter niet.

Het begon met 1 toon, die snel werd uitgebouwd tot lichte klankclusters in de hoogte. Er ontstonden herhalende strenge jazzy akkoorden, maar ging toch weer terug naar de lichtheid. Misschien zoekend naar een antwoord op de dreigende onstabiele politieke situatie, waarin wij op dit moment leven. De componist zou daardoor zijn geïnspireerd.

Het recital eindigde met een lang glissando van Baljon. Volgens de pianist kon Beat NXT alleen in deze tijd geschreven worden. Het publiek bleef echter een beetje vertwijfeld achter. Misschien hoort dat inderdaad bij deze tijd!

 

 

Het spel van Ralph van Raat

Ralph van Raat heeft zich geweldig van zijn taak gekweten. Als een doorgever van de (aan hem opgedragen) composities verklankte hij respectvol de muziek. Daarbij bleek dat hij alle hoeken en gaten van de vleugel, in alle gevraagde tempi, uitstekend beheerste. Er bleek geen voorgeschreven klankbeeld of -taal onmogelijk voor deze pianist. APPLAUS!

Suus Blanke.

 

 

 

Info:

Ralph studeert Limbo met Jacob ter Veldhuis

https://www.youtube.com/watch?v=80I6kTEnLXc

 

Expeditie Weerklank door Ralph van Raat en weerman Peter Kuipers Munnike

https://www.youtube.com/watch?v=oDDLhI591XQ&t=12s

 

Luister naar Beat (2003) van Gerard Baljon.

https://soundcloud.com/gerardbeljon/beat