Lucas van Woerkum: ‘Mahler is de reden waarom ik filmmaker ben geworden’

11 februari 2020. Opmaat tot het Mahler Festival in Het Concertgebouw in Amsterdam met de wereldpremière van The Echo of Being. IJzingwekkend mooie beelden diepen de muziek van Mahler uit op een panoramisch scherm boven het Nederlands Philharmonisch Orkest, dat o.l.v. Antony Hermus Mahlers Totenfeier en delen uit zijn Vierde en Negende symfonie speelt. In het orkest zit cineast Lucas van Woerkum, de bedenker van Symphonic Cinema, op een touchscreen in real time de beelden van zijn geluidloze film te synchroniseren met de indringende muziek van Mahler. De beelden volgen Mahlers muziek, vloeien samen met de metafysische noten. Een man, een vrouw en een kind trekken zich terug in een verstilde wereld van sneeuw, bevriezend water en kale bergtoppen. Zijn het Gustav, Alma en ’Putzi’, hun oudste dochtertje Maria Anna die in 1907 op haar vijfde aan difterie overlijdt? Maar het spierwitte meisje dat in The Echo of Being zal gaan sterven is ouder. Haar radeloze ouders, die haar begeleiden op haar reis naar het hiernamaals, zijn mensen van nu. Een gezin dat een kind verliest is een drama van alle tijden…

 

De hemel als een plek op aarde

Amsterdam, 27 februari 2020. ‘Een van de meest intrigerende onderwerpen van Mahlers muziek is zijn kijk op leven en dood’, zegt Lucas van Woerkum (1982) in een hotellobby in Amsterdam. Van een pandemie is nog geen sprake, met het Coronavirus uit Wuhan houdt niemand in Nederland zich bezig. Maar het is wel de dag waarop de eerste Nederlander, een 56-jarige man uit Loon op Zand, met het virus besmet blijkt te zijn. Diezelfde avond volgt nog een tweede besmetting in Diemen. Buiten regent het, in de lobby brandt het haardvuur. Nog zo’n vijf weken te gaan voordat het Mahler Festival, dat zich van 8-17 mei zal afspelen in Het Concertgebouw, officieel van start gaat. The Echo of Being zal tijdens het festival vertoond worden in het Mahler Paviljoen op het Museumplein.  

Van Woerkum: ‘Mahlers muziek heeft een enorme beeldende kracht. In de tijd dat ik nog hoorn studeerde aan het conservatorium in Tilburg en veel Mahler hoorde en speelde, voelde ik altijd al het verlangen om de verhalen en thema’s achter zijn muziek zichtbaar te maken. Mahler is de reden waarom ik filmmaker ben geworden.’ Vanaf zijn negentiende volgde Van Woerkum ook de opleiding tot filmregisseur aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht, die hij cum laude afsloot met een documentaire over Mahlers Negende symfonie. In die tijd werd de basis voor Symphonic Cinema gelegd. ‘Met beelden inzoomen op de ‘verhaallijnen’ die schuilgaan achter de muziek, de diepere betekenislagen ervan visualiseren in de concertzaal, dat is de achterliggende gedachte van Symphonic Cinema.’ 

Met The Isle of Dead, gebaseerd op Rachmaninoffs Die Toteninsel, trok Van Woerkum in 2011 voor het eerst aandacht met zijn vernieuwende filmische bijdrage aan de archaïsche wereld van de klassieke muziek. In 2015 volgde Stravinsky’s Firebird en in 2018 Daphnis & Chloé van Ravel. De pers reageerde gemengd, maar het publiek vond het fantastisch. Ineens stroomden ook veel nieuwsgierige jongeren de concertzaal binnen. In onze digitale tijden ontsluit het beeld het woord en de muziek. Met Symphonic Cinema, ontstaan vanuit de diepe behoefte uitdrukking te geven aan zijn grote liefde voor de klassieke muziek, lijkt Van Woerkum een brug te slaan naar de jeugd van tegenwoordig. En dat niet op een goedkope manier. Zijn filmbeelden dienen niet om de muziek ‘op te leuken’, maar juist om de vaak complexe onderliggende emoties te visualiseren. Van Woerkum zoekt met zijn Symphonic Cinema naar het goud achter de noten en dat spreekt veel mensen aan. 

‘Mahler beschouwt de hemel als een plek op aarde waarin de overledene een bewustzijn heeft dat in staat is te zien en te voelen, maar dan zonder de beperkingen die wij als levenden hebben’, zegt de cineast: ‘Zoals Mahler dat wilde laten horen in zijn muziek, zo wil ik dat graag laten zien in The Echo of Being.’ Aan zijn gevoelige ogen zie ik dat hij meent wat hij zegt. Voor Van Woerkum hangt alles met alles samen en zijn de doden misschien wel onder ons, zodat de levenden met hen kunnen communiceren. De scheiding tussen leven en dood is maar een uitvinding van de mens, zoals ook het verschijnsel tijd veel ingewikkelder in elkaar steekt dan wij denken. Gister zou zomaar morgen kunnen zijn, wie zal het zeggen.  

De première

Met gemengde gevoelens begeef ik me op 11 februari om half tien ’s avonds naar Het Concertgebouw voor de tweede voorstelling van The Echo of Being op één avond, bedoeld als opmaat tot het Mahler Festival. Wanneer ik naar muziek luister doe ik dat meestal met mijn ogen dicht, dus hoezo moet Mahler worden ingeluid met filmbeelden? Dat veel mensen hier anders over denken blijkt bij de ingang, waar enorm veel chique geklede jongeren zich staan te verdringen om dit klassieke ‘evenement’ te mogen meemaken. Ook oudere mensen die zich modebewust hebben opgetut stromen naar binnen. De sfeer is die van Cannes. 

Het Nederlands Philharmonisch Orkest heeft zich opgesteld onder een reusachtig scherm. Lucas van Woerkum zit met zijn touchscreen als één van de musici op een wat hogere kruk tussen de instrumentalisten. Op het moment dat dirigent Antony Hermus met diepe concentratie zijn stokje heft om in te zetten met de noten van Mahlers Vierde symfonie, begint van Woerkum zijn beelden te synchroniseren met de muziek. Hij voert de ogen van de toehoorders mee in de ‘fractale’ werkelijkheid van een blauwe edelsteen, een betoverende ‘Mandelbulb’ van kleuren en bewegende vormen, die uitloopt op een landschap van sneeuw en ijs nabij het Tiroolse Toblach, waar Mahler zijn componeerhuisje had om in de zomermaanden te componeren. 

Maar nu is het winter. Een gezin begeeft zich naar het eenzame houten huisje aan het meer, het meisje spierwit, de ouders wanhopig. Wat zich woordeloos en in cadans met de bewegingen van de muziek op het scherm ontvouwt is, niet in de laatste plaats door de prachtige acteerprestaties van Greg Wise (bekend van o.a. Sense and Sensibility), Amira Casar (o.a. te zien in Call me by your name) en de 15-jarige Dominique van Ginkel (de zieke dochter). Geen soap, maar een drama van Bijbelse allure. 

Dit keer kan ik er niet toe besluiten al luisterend mijn ogen dicht te doen. Ik geniet van de muziek en kijk ademloos toe. De beelden zijn even indringend als de noten. Ze nemen niets af van Mahlers muziek, ze voegen er juist iets aan toe, maar zonder je een letterlijk verhaal op te dringen. Ik raak helemaal in de ban van Van Woerkums fascinerende Symphonic Cinema en niet alleen als het meisje sterft rollen er tranen over mijn wangen. Leven en dood vliegen door de Grote Zaal, alsof Van Woerkum met Mahlers diepste zielenroerselen een spirituele dans opvoert. Mens gedenk dat gij zult sterven… Het multimediale totaaleffect is wat mij betreft mooi en respectvol, integer en diepzinnig. Het een versterkt het ander. Ik ben om.

Mahler en Corona

Een maand na de première van The Echo of Being gaat Nederland op slot. Het Coronavirus legt alles lam, live concerten zijn voorlopig niet meer aan de orde. Ook Het Concertgebouw moet zijn deuren sluiten voor publiek. Het Mahler Festival wordt van 7-18 mei gestreamd in een dappere poging online nog iets van het festival overeind te houden. Alles is beter dan niets, zie  https://mahlerfestival.concertgebouw.nl , maar voor Lucas van Woerkum is het een ramp, want zijn Symphonic Cinema valt niet te streamen zonder afbreuk aan te doen aan de essentie ervan. Het gaat immers om een live gebeuren, waarin de filmer met zijn beelden vanuit het orkest reageert op Mahlers indrukwekkende noten. 

In hoeverre de muziek van Mahler overkomt online is ook nog maar de vraag. Zoveel betekenis en diepgang gevangen in een schermpje van je laptop of, voor wie geluk heeft, het reuzenscherm van je iMac, de noten digitaal naar je oren getransporteerd door vaak slechte luidsprekers, dat alles staat in schil contrast met het metafysische universum dat Mahler in zijn muziek probeert op te roepen: een wereld van natuurkrachten en diepe emoties, van leven en dood, van liefde, huiver, heimwee en verlangen. Mahler ‘online’ klinkt nog minder aantrekkelijk dan Mahler op een ‘filmconcert’, zoals Van Woerkums The Echo of Being – niet helemaal passend bij wat Symhonic Cinema is – stond aangekondigd. Maar ook The Echo of Being zal nu als film worden gestreamd op 17 mei, 16.00 uur op de slotdag van het Mahler Festival online.

We gaan het zien en als het Coronavirus uiteindelijk bestreden kan worden door een vaccin en weer van het toneel verdwijnt als onze ‘onzichtbare vijand’, likt iedereen zijn wonden. Het is te hopen dat er tegen die tijd nog wat over is van ons rijkgeschakeerde muziekleven. 

De geboorte van een idee

Onwetend van alles wat zal gaan komen, zetten Van Woerkum en ik eind februari ons gesprek voort. De filmmaker vertelt dat zijn vader dirigent is en zijn moeder zangeres. ‘Het verhaal gaat dat ik op mijn vierde al zei dat ik de wolf wilde spelen uit Prokofievs Peter en de Wolf. Het klassieke voorbeeld van hoe je in aanraking kan komen met klassieke muziek. Toen ik zeven jaar was kon ik amper een hoorn vasthouden, denk ik nu. Maar toch ben ik er toen mee begonnen. En ik vind de hoorn eigenlijk nog steeds het mooiste instrument, vanwege die rijke, warme klank en omdat het instrument super veelzijdig is. In Symphonic Cinema heb ik mijn twee grote liefdes, muziek en film, samengevoegd.’ 

Van Woerkum vertelt dat zijn vader behalve musicus ook beeldend kunstenaar is. ‘Die interesse voor het beeld zit misschien wel een beetje in mijn bloed. Ik ben een kind uit de tachtiger jaren, dus ik ben opgegroeid in een beeldcultuur. Ik was altijd al geïnteresseerd in techniek, daarom begon ik me al heel jong te verdiepen in de technische aspecten van het filmen. Een tijdlang was mijn vader ook directeur van het conservatorium in Tilburg, waar ik aan de vooropleiding hoorn heb gestudeerd en muziektheoretische vakken volgde. In die tijd heb ik veel hoorn gespeeld en in orkesten geschnabbeld. Maar de filmwereld bleef aan me trekken, zodat ik al vrij snel mijn studie aan het conservatorium inruilde voor audiovisuele media aan de HKU. Mijn belangrijkste leraar was Frank Scheffer, met wie ik veel tv-documentaires heb gemaakt over o.a. Elliott Carter, Arvo Pärt, Tan Dun en Riccardo Chailly. Kort na 9/11 maakte ikzelf mijn eerste documentaire over het Nederlands Studentenorkest, dat in New York ging spelen voor de brandweerlieden en de nabestaanden van die ramp.’

Het lot was Van Woerkum gunstig gezind. Op zijn 25^e kreeg hij van het filmfonds een bedrag van 80.000 euro om op 35 mm een fictiefilm te maken. ‘In die periode werd het voor mij duidelijk dat het eigenlijk veel interessanter was om de verhalen in de klassieke muziek te visualiseren, in plaats van aandacht voor klassieke muziek te vragen via een talking head in een muziekdocumentaire. Dat emotionele van de muziek is voor mij veel belangrijker dan het conceptuele. Juist door de directe ervaring van muziek in een concertzaal in combinatie met een beeldverhaal ter plaatse, creëer je een kader waarbinnen het publiek die muziek gevoelsmatig goed kan ervaren. Eigenlijk een beetje zoals bij de opera…’  

Van Woerkum experimenteerde een tijdje met kleine projecten, totdat hij in 2011 in samenwerking met het Residentie Orkest succesvol uit het ei kwam als de uitvinder van Symphonic Cinema met The Isle of Dead op de gelijknamige muziek van Rachmaninoff. ‘Dat werkte extra goed, omdat aan die muziek het beroemde schilderij Die Toteninsel van Arnold Böcklin ten grondslag ligt. Zo had ik alvast een mooie ingang.’ Het publiek reageerde op twee manieren. ‘Een oude man van tachtig zei een beetje bozig tegen me: “Die muziek is prachtig, die heeft niets nodig.” Vervolgens kwam een Aziatisch meisje van een jaar of vijftien, dat woonde in Nederland, op me afgestapt en vroeg: “Mijnheer, waar kan ik die muziek van Rachmaninoff downloaden?” Dat zijn nog steeds zo’n beetje de twee kampen. Symphonic Cinema zet de deur open voor mensen met een sluimerende interesse in klassieke muziek, die weinig hebben met de concertzaal. Doordat er film bij is lijkt het wat toegankelijker.’

Het procedé 

Maar de belangrijkste informatie zit voor Van Woerkum toch altijd in de muziek zelf. ‘Ik analyseer de muziek en maak dan een Visual Score. Eerst zet ik de muziek op een tijdlijn en dan markeer ik als het ware de hoofdstukken en beschrijf welke emoties er zoal in de muziek zitten. Dat schrijf ik dan op in een softwareprogramma, waarmee je als je naar de muziek luistert die informatie ook kan zien. Vervolgens kijk ik welke emoties ik al vanuit de muziek heb, welke climaxen er zijn en wat ik daar wellicht nog aan kan toevoegen. Ik stel mezelf vragen als: “Wat is een 5/8^e maat bij Rachmaninoff, hoe ga ik dat visualiseren?” Dat kan bijvoorbeeld leiden tot de keuze voor Steadicam, die heel beweeglijk en vloeiend camerawerk mogelijk maakt, zodat die onregelmatige deining die in die muziek zit ook in de beelden tot uitdrukking komt. Zo bouw ik mijn ‘verfilming’ van de muziek langzaam op. 

Ik creëer scènes en soms wel een paar honderd shots, waar genoeg extra ruimte in moet zitten om de muziek live te kunnen synchroniseren. Dat doe ik door alle scènes iets langer te maken, zodat je ze zo nodig ter plekke in kan korten zonder dat de verhaallijn wordt afgebroken. Ik kan niet zomaar stoppen met een scene als iemand net in het water duikt of een andere handeling verricht die je niet halverwege kunt afbreken. Daar moet van tevoren heel goed over nagedacht worden. Als een dirigent ineens veel sneller of langzamer gaat dan ik had verwacht, moet ik met mijn beelden direct kunnen schakelen.’ 

Ook het vinden van de juiste locatie is voor Van Woerkum essentieel. ‘Het zijn natuurlijk stille films, dus de plek en de sfeer daarvan zijn allesbepalend. De wereld waarin het verhaal zich afspeelt moet een inhoudelijke relatie hebben met de componist en zijn muziek. Maar het moet ook weer niet te makkelijk en voor de hand liggend zijn. Eerst ga ik dus op zoek naar een geschikte locatie. In welke wereld speelt het verhaal van de muziek zich af? Van Böcklin weten we dat hij van Zwitserland naar Italië reisde. Daarom besloot ik in zijn voetsporen te treden en zo belandde ik op Isola Bisentina, een van de twee kleine eilandjes in het Lago di Bolsena, zo’n 100 kilometer boven Rome. Het Etruskische van die streek vind je ook terug in Böcklins schilderijen, bijvoorbeeld in de steensoorten die hij schilderde. Uiteindelijk besloot ik The Isle of Dead op Isola Bisentina op te nemen.’ 

Bij Mahler zocht Van Woerkum samen met zijn producenten Wim Lehnhausen en Dik van der Stroom eerst in Oostenrijk en later in de omgeving van Toblach, waar Mahler het liefste componeerde. ‘Ik wilde er per se water erbij hebben als element. Dan zoek je gewoon op Google naar een bergmeer met een boothuis in een omgeving waar Mahler vaak kwam. We hebben er in een hotel gelogeerd, waar hij ook regelmatig verbleef. In de zomer is de omgeving van Toblach schitterend. We zouden in september gaan filmen, maar dat werd uitgesteld. Toen we er uiteindelijk naartoe reisden, begon het ineens heftig te sneeuwen. Dat was een geschenk uit de hemel, al was het praktisch gezien ook lastig. Ineens werden plaatsen onbereikbaar waar ik scènes had uitgedacht. Ik moest ter plekke in nauwe samenwerking met cameraman Kees van Oostrum mijn script omgooien. Naar de overkant van het meer lopen kon ook ineens niet meer, dus uiteindelijk hebben we veel drone-shots gemaakt. Dat heeft mooie beelden opgeleverd. Bijzonder is ook dat kleine huisje aan het meer en dan dat drama, dat eigenlijk ook heel klein en intiem is en in schril contrast staat tot die eeuwige en ondoorgrondelijke weidsheid van de natuur. We zaten daar al halverwege in de hemel, het is een waanzinnige plek.’

Minstens zo belangrijk als de locatie is de casting van de juiste acteurs, die gevoel voor muziek moeten hebben, omdat ze zich niet achter woorden kunnen verschuilen. ‘Bij The Echo of Being lukte het ons in samenwerking met de Londense casting director Jeremy Zimmermann hele goede acteurs te strikken. Greg Wise, de man van Emma Thompson, had net een boek geschreven over de dood van zijn zus die aan kanker leed. Hij was daardoor tot de conclusie gekomen dat mensen zich veel meer zouden moeten bezighouden met de taal van de dood, daar maakt hij zich zelfs in talkshows sterk voor. Amira Casar vertelde me tijdens ons eerste gesprek: “Weet je wat mijn lievelingsmuziek is? Der Abschied van Mahler.” En het meisje, Dominique van Ginkel, vertolkte eerder al een rol in Firebird en dat was goed bevallen. Het helpt enorm als acteurs vanuit zichzelf om de een of andere reden echt graag mee willen doen.’

Visualisaties van liefde en dood

De thematiek van The Echo of Being is heftig, alles draait om liefde en dood, metamorfose en het opgaan in de oneindigheid. Van Woerkum: ‘Ik heb veel gelezen over bijna dood-ervaringen, bijvoorbeeld in het boek van Pim van Lommel. Voor mij zijn dat belangrijke thema’s waar mensen over na zouden moeten denken, of de conclusies die Van Lommel trekt nu waar zijn of niet. Als mensen proberen hun bijna dood ervaring te visualiseren, schetsen ze vaak een Escher-achtige wereld waarin je eeuwig kunt blijven ronddwalen. Ze zweven door ruimtes zonder houvast van onder of boven, ze beschrijven een universum waar nooit een einde aankomt. Zo kwam ik erbij ook de computertechniek ‘fractals’ te gebruiken, die bestaat sinds de jaren zestig. Het gaat om wiskundige berekeningen die zichzelf herhalen. 

Sinds een jaar of vijf zijn computers krachtig genoeg om dit ook in een 3D wereld te kunnen doen. Dan krijg je een zogenaamde Mandelbulb, waaruit je vormen kan destilleren die waanzinnig mooi zijn. Voor The Echo of Being werkte ik met fractal artist Julius Horsthuis. Hij gebruikte een soort kristalformule, die het na wekenlange berekeningen mogelijk maakte om met een virtuele camera door de wereld van een kristal te reizen. Het resultaat is gegenereerd door de computer, waarna het licht, de kleur en de camerabewegingen door Julius worden toegevoegd. Op de een of andere manier hebben deze kristalbeelden voor mij alles met het hiernamaals te maken. Dat kan ik niet goed beschrijven, je moet het kunnen aanvoelen. Net als de muziek van Mahler.’ 

Dan zijn er nog de details, zoals het schilderij van Natalia Wrobel uit Boston, aan de wand van het houten huisje waarin de dochter sterft met uitzicht op het doek. ‘Ik ontmoette Natalia op een concert van Symphonic Cinema en ontdekte later op Instagram dat ze bezig was met een serie Alma-schilderijen, gebaseerd op de muziek van Mahler. Dat leek me interessant, omdat ik er de creatieve kant van Alma Mahler mee zou kunnen visualiseren. Zij was dan wel geen schilderes, maar ze kon goed componeren. Dat talent moest wijken voor het gezin en vooral voor Mahler, die weinig consideratie had met Alma’s kunstenaarsziel. Aan het einde van The Echo of Being houdt de vrouw het schilderij vast en daarmee heeft ze als het ware ook even het hiernamaals in haar handen. Omdat ik stille films maak vind ik het mooi om er dit soort symbolen in te verwerken.’

Marina Mahler

In Londen heeft Van Woerkum Marina Mahler ontmoet, de kleindochter van Mahler, die hem van alles over haar grootvader heeft verteld en zich actief voor The Echo of Being heeft ingezet. Haar moeder was de tweede dochter van Alma Mahler, de beeldhouwster Anna Mahler. Marina Mahler werd in 1943 geboren uit haar huwelijk met de dirigent Anatole Fistoulari. Sinds 1983 houdt ze zich bezig met culturele projecten die gerelateerd zijn aan de muziek van Mahler. Ze is ook de oprichtster van de Mahler Foundation.

Marina raakt volgens Van Woerkum niet uitgepraat over haar beroemde grootvader. ‘Op een gegeven moment vertelde ze me dat er best wel wat mensen zijn die tegen haar zeggen ‘Mahler helped me to live’. En dat is natuurlijk interessant omdat zo ongeveer alle menselijke emoties in zijn muziek tot uitdrukking komen. Als je dat op jezelf weet te betrekken, kan zijn muziek helend zijn. Of heel inspirerend. Mahlers muziek kan veel in je losmaken. In die zin heeft de klassieke muziek voor mij een beetje de rol gekregen die vroeger de kerk had. Je kan er troost en verzoening in vinden. De muziek van Arvo Pärt is daar ook zo’n goed voorbeeld van. Muziek kan je veel leren over leven en dood.’ 

Een gevleugelde uitspraak van Mahler was volgens zijn kleindochter, die naarmate ze ouder wordt uiterlijk steeds meer op de componist gaat lijken: ‘I am being composed’.  Van Woerkum vindt dat een prachtige uitspraak. ‘Mahler gaf ermee aan dat de muziek onderdeel is van iets veel groters. Volgens Marina was Mahler niet bezig om bijvoorbeeld bewust de natuur te verklanken. Hij voelde zich als mens zozeer onderdeel van alles dat hem omringde, dat zijn muziek daarop ‘als vanzelf’ aansloot. Dus het zijn eerder de bergen die zijn muziek hebben gecomponeerd, dan dat hij de bergen probeerde te verklanken. Dat holistische idee dat alles met alles samenhangt, daar geloof ik ook heel sterk in.’

Wenneke Savenije

‘Dear Lucas, It is so deep and moving.  I just watched it on my computer. I can only try to imagine the huge impact it made on a full screen with the symphony orchestra playing. But one should watch it alone as one will be weeping. Thank you for undertaking such a mammot task, gigantic and risky. Love to you, Marina
(Marina Mahler over de première van The Echo of Being per email).

Interview Marina Mahler | London 19 December 2019 from Symphonic Cinema on Vimeo.

 

The Echo of Being Official Teaser from Symphonic Cinema on Vimeo.

 

info:
symphonic-cinema.com
mahlerfoundation.org
Voor Mahler Festival online zie: mahlerfestival.concertgebouw.nl
Op de slotdag van het online festival zal The Echo of Being worden gestreamd als film om 16:00 uur.