Thomas Oltheten: ‘In Bachs Johannes-Passion spelen menselijke emoties een centrale rol’

Geen passietijd zonder Bach. In de weken voor Pasen hoor je behalve de Matthäus-Passion steeds vaker Bachs Johannes-Passion. Op zaterdagavond 27 maart wordt Bachs Johannes Passion om 20.00 uur live gestreamd vanuit de Edesche Concertzaal. Hoewel Jezus’ lijdensverhaal hetzelfde is, slaat Bach in de ‘Johannes’ een andere toon aan. In Bachs Johannes-Passion ontmoeten we Jezus als een krachtige persoonlijkheid die een boodschap te vertellen heeft. Als verlosser van de mensheid gaat hij vastberaden zijn weg. Dat hoor je al direct in het overweldigende openingskoor. De beweeglijke strijkers, de klagende hobo’s en de zacht pulserende bassen geven de muziek iets onstuitbaars. Bach neemt je als luisteraar direct mee in het drama dat zich na het openingskoor ontvouwt.

Het is lang een vurige wens van het Apollo Ensemble geweest om ooit Bachs Johannes-Passion uit te voeren. Nu is het eindelijk zo ver. Twee seizoenen lang is het Apollo Ensemble onderweg met een drieluik rondom passies van Händel en Telemann. Dit seizoen zet het Apollo Ensemble de kroon op dit project met Bachs Johannes-Passion.

Tekst: Jan-Willem van Ree

Bach als kroon op het Brockes-drieluik

Voor de derde keer brengt het Apollo Ensemble een passie in de Edesche Concertzaal. Ditmaal Bachs Johannes-Passion. Het was Bachs eerste passie die hij componeerde (hij schreef het stuk in 1724 nog vóór de Matthäus-Passion) en waarvoor hij te rade ging bij passies van illustere tijdgenoten. Händel en Telemann bijvoorbeeld hadden jaren daarvoor al naam gemaakt met hun zogenoemde ‘Brockes-Passionen’, passies op een tekst van de Hamburgse dichter Brockes. Verschillende van hun vondsten nam Bach in aangepaste vorm over in zijn Johannes-Passion. Wie een van de ‘Brockes-Passionen’ door het Apollo Ensemble bijwoonde, zal ongetwijfeld met andere oren naar Bachs Johannes-Passion luisteren. Luister je voor het eerst naar passie van Bach, laat je dan onbevangen meenemen in het verhaal.

“We wilden de Johannes-Passion al veel langer graag uitvoeren”, vertelt fagottist Thomas Oltheten. “Tot nu toe konden we het stuk jammer genoeg niet kwijt in een groter geheel. Passies zijn duur, omdat je veel musici nodig hebt. Maar door de Johannes-Passion nu in te bedden in een passiedrieluik rondom tekstdichter Barthold Heinrich Brockes, was die mogelijkheid er ineens wel.”

Brockes-Passionen

Het fascineerde Thomas al langer dat Händel, Telemann en Bach zulke verschillende muziek componeerden, ook al leefden en werkten ze grotendeels hetzelfde gebied en in dezelfde tijd. Tijdens het speurwerk naar interessante passies bleken de stukken van Händel, Telemann en Bach nog verrassender dan gedacht. “De passies zijn muzikaal erg verschillend van elkaar. Tegelijk zijn er ook verbanden tussen de stukken, want ook al heeft Bach zelf geen ‘Brockes-Passion’ gecomponeerd, zijn Johannes-Passion is er wel degelijk op geënt.”

Emoties

“Bach was verzot op de ‘Brockes-Passionen’ van Händel en Telemann”, vertelt Oltheten enthousiast. “Hij kende ze ook. Van Händels partituur bestaat zelfs een kopie in Bachs eigen handschrift.” Waarom Bach zelf geen ‘Brockes-Passion’ componeerde, heeft volgens Oltheten te maken met de kerkelijke cultuur in Leipzig waar Bach werkzaam was. “Ze waren daar op zijn zachtst gezegd niet enthousiast over de vrije tekst van Brockes. Bach moest een zuiver liturgisch werk schrijven en daarvoor was Brockes’ tekst niet geschikt.” Oltheten vindt het opvallend dat er desondanks veel Brockes-achtige elementen in Bachs Johannes-Passion terecht zijn gekomen. “Zowel in de ‘Brockes-Passion’ als in Bachs Johannes-Passion spelen menselijke emoties een centrale rol. En de manier waarop Bach bijvoorbeeld de tekst ‘Es ist vollbracht’ van muziek voorzag, heeft hij duidelijk afgekeken van Telemann.” Maar er is nog overtuigender bewijs. “De tekst van de arioso ‘Betrachte meine Seele’ komt letterlijk uit het tekstboek van de ‘Brockes-Passion’. Dat hebben de kerkelijke autoriteiten dan weer net over het hoofd gezien”, zegt Oltheten met een knipoog.

Kwalitatieve zangers

Behalve overeenkomsten zijn er ook sterke verschillen tussen de ‘Brockes-Passionen’ van Händel en Telemann en Bachs Johannes-Passion. Thomas Oltheten vertelt: “Anders dan Händel en Telemann zat Bach in de ongunstige situatie dat hij, voor zijn eigen passies, niet met de beste musici kon werken. Vaak moest hij het doen met wat en wie er in Leipzig voorhanden was. In koralen en fugatische delen bijvoorbeeld laat Bach instrumenten met het koor meespelen, omdat de zangers blijkbaar ondersteuning nodig hadden. Door die instrumentale toevoegingen wordt de klank dik en minder transparant. Wij nemen de vrijheid om de muziek hier en daar uit te dunnen, omdat wij menen wel over de juiste kwalitatieve zangers te beschikken.”

Intense gebeurtenissen

De eerdere uitvoeringen van de ‘Brockes-Passionen’ van Händel en Telemann door het Apollo Ensemble waren voor de musici intense gebeurtenissen. De onbekendheid van de stukken versterkte het verrassingseffect van de muziek. Het is een intrigerende vraag of het Apollo Ensemble een klassieker als Bachs Johannes-Passion net zo verrassend kan laten klinken. Thomas Oltheten: “Het zal moeilijk zijn om die ervaringen met de passies van Händel en Telemann te evenaren, omdat de meeste musici Bachs Johannes-Passion al wel eens hebben gespeeld of gezongen.” Thomas vervolgt lachend: “Maar gelukkig hebben we in David Rabinovich een artistiek leider die tamelijk onbuigzaam is. Als ook maar iets naar automatisme riekt, grijpt hij in. Bovendien werken we als ensemble met grotendeels dezelfde mensen die ook in de eerdere twee passies hebben meegespeeld. Omdat de musici al thuis zijn in deze materie, helpt dat om de verborgen verbanden tussen de ‘Brockes-Passionen’ van Händel en Telemann en Bachs Johannes-Passion te onderstrepen.”

Menselijke figuren

Thomas Oltheten verwacht dan ook dat de Johannes-Passion net zo’n intense ervaring zal zijn als de passies van Händel en Telemann: “Bij de ‘Brockes-Passionen’ gebeurde er echt iets in de zaal. Ik heb niet vaak meegemaakt dat ik de hele eerste rij in tranen zag.” Vooral de dialoog tussen Jezus en Maria was zo’n moment. “Iedereen kan zich wel iets voorstellen wanneer je als moeder je kind dreigt te verliezen. Dat is iets puur menselijks, daar zit niets goddelijks of liturgisch meer tussen.” Thomas denkt dat Bachs Johannes-Passion voor veel mensen ook zo’n oermenselijk moment bevat. “De verloochening door Petrus vind ik een emotioneel sterk punt. Je lijf redden zal voor veel mensen ook herkenbaar zijn; en dan die enorme spijt erna. Petrus is daarmee net zo’n menselijke figuur als Maria. Dat vind ik heel aansprekend.”

Brockes-Festival?

Het Apollo Ensemble is na hun passiedrieluik nog niet klaar met de Brockes-Passion. Thomas kijkt alweer verder. “Een verre droom is om op termijn een soort Brockes-festival te organiseren. Dat werd aan het begin van de achttiende eeuw bijna ieder jaar gedaan, waarbij soms zelfs delen uit afzonderlijke passies werden samengevoegd. Het lijkt me fantastisch om dat een keer te doen.” Nieuwe plannen borrelen alweer op. “Er bestaan nog zoveel andere ‘Brockes-Passionen’ die de moeite van het uitvoeren waard zijn. Voorlopig is er nog genoeg speurwerk te doen!”

Tickets: