Xenakis in Perzië

Boekbespreking Emanuel Overbeeke

Persepolis, 33 1/3 Europe

Dit deel behoort tot een betrekkelijk nieuwe serie. Europa in de titel geeft aan dat de samenstellers zich beperken tot ons continent (er zijn ook series rond Japan, Brazilië en Oceanië). 33 1/3 slaat op het feit dat de aanleiding voor het boekje niet de muziek maar een lp is. Daarbij beperken de samenstellers zich niet tot één genre. In de Europese serie zit ook een deel rond de lp Astaganaga van de Nederlandse band Massada, geschreven door de Nederlandse musicologe en popkenner Lutgard Mutsaers.

Ongemakkelijke muziek

Persepolis is een van de bizarste naoorlogse composities, in vele opzichten. Xenakis schreef het op verzoek van de Perzische Sjah die in 1971 het 2500-jarig bestaan van het Perzische rijk wilde vieren met onder meer een omvangrijke culturele manifestatie waarvoor hij de crême de la crême van de westerse kunst probeerde te strikken. Onder meer Stockhausen en het Residentie Orkest kwamen naar Perzië.

Yardumian, een Amerikaanse musicoloog gespecialiseerd in de muziek en geschiedenis van diverse delen van Azië, neemt op twee manieren een aanloop tot dit evenement. Hij beschrijft eerst kort en goed de ontwikkeling van de componist. Daarnaast gaat hij in op het beleid van de Sjah gedurende zijn heerschappij. De verwesterlijking van zijn land op allerlei terreinen was een van de speerpunten van zijn beleid.

Xenakis kwam enkele malen naar Iran en de muziek van Persepolis verscheen in 1971 op lp. Hoewel Xenakis, woonachtig in Parijs, zich had verdiept in de plaatselijke omstandigheden, kon hij moeilijk zijn eigen stijl en die van de Perzische muziek combineren. Kennelijk stond hij vrij snel niet meer achter zijn stuk, de lp raakte tot zijn genoegen in de vergetelheid en verscheen pas in 2000 op cd, dus vlak voor Xenakis’ dood. Op hun beurt spraken de Iraniërs, zelfs de meest welwillende en westers georiënteerde, van een westerse invasie, om niet te spreken van kolonialisme. Bovendien betekende de viering een keerpunt in de westerse reputatie van de Sjah, niet alleen door de extravagante kosten van het feest, maar ook omdat hij steeds harder begon op te treden tegen binnen- en buitenlandse tegenstanders, culminerend in de opstand waarbij Khomeiny aan de macht kwam.

Ook Xenakis kwam onder vuur. Hoe kon uitgerekend hij die in Griekenland tijdens de oorlog gestreden had tegen eerst de Duitsers en daarna de handlangers van de Engelsen, daarvoor ter dood was veroordeeld en ternauwernood wist te ontsnappen naar Frankrijk, zich lenen voor zo’n regime? Zijn excuses waren enigszins halfslachtig (zijn vrouw moest alles diplomatiek gladstrijken), maar de herpublicatie van de muziek hield hij jarenlang tegen.

Niettemin trok de muziek achter de schermen onder specialisten aandacht als muziek, los van de context. Andere componisten onder wie Pierre Henry en Naut Humon met zijn band Rhythm & Noisepikten ideeën op, verwerkten die in hun eigen muziek en zwegen net als Xenakis over de uitspatting van de Sjah.

In 2010 klonk een reconstructie van de muziek in Los Angeles. Een recensente schreef: ‘I felt Persepolis on so many different levels  … there was the sense of community, that the music had become subordinate to the experience … it was mind-bending, historically sweeping, that the antiquities and mysteries of its origins meshed with today’s tonalities… an experience that provoked and even moved.’

Na beluistering van de lp op YouTube (met op het omslag van de plaat een oude Perzische ruïne, altijd beter dan drinkende aculturele vorsten – sommigen raakten dronken) kan ik dat helemaal beamen. In de geschiedenis van elektronische muziek van lange daden met alle mogelijkheden en moeilijkheden van dien is het een topper. Men hoort dat Xenakis gevormd is door oorlog en weet welke consequenties dat volgens hem voor kunst heeft. Twee treffende commentaren staan ook op YouTube: ‘Play this in Iran now to oust the supreme leader.’ En: ‘2020 in a nut shell.’ Deze muziek is overal ongemakkelijk.

Boek:

Aram Yardumian

Persepolis, 33 1/3 Europe

Bloomsbury

ISBN 978-1-50138150-8

142 p., € 20.00