Brahms Salon. Werken van Mozart, Beethoven en Von Dohnanyi. Joan Berkhemer (viool), Richard Wolfe (altviool), Nadia David (cello). Gehoord: 26 september 2025, Aula Hervormd Lyceum, Amsterdam Zuid.

Door Wenneke Savenije

 

‘Ouderwets’ romantisch

Ook in de muziek zijn er goed bewaarde geheimen, die als kleine pareltjes glinsteren onder de stroom van het reguliere muziekleven in de Randstad. Een zo’n pareltje is de Brahms Salon van Joan Berkhemer, die behalve violist ook dirigent, componist, tekenaar en nog veel meer is. Zijn Brahms Salon bestaat al zeker vijftien jaar en vindt soms 1 keer per jaar, soms wel 4 of 5 vijf keer per jaar en soms gewoon even helemaal niet plaats in de Aula van het Hervomd Lyceum Zuid, volgens Berkhemer, die er tegenover woont, ‘een van de mooist klinkende zalen voor kamermuziek in Amsterdam.’

 

 

In die Aula doet hij bijzondere dingen, zoals onbekende kamermuziekwerken belichten, of de vioolconcerten van Bach, Mozart en Beethoven spelen met pianobegeleiding door Martijn Smits, een pianist die tevens huisarts is. Tot de jaren ’60 van de vorige eeuw was het overigens heel gebruikelijk om het orkest te vervangen door een piano, al was het maar omwille van de kosten, maar deze traditie stierf uit. En juist dan begint het bij de niet voor gebaande paden in de wieg gelegde Berkhemer te kriebelen, want als hij ergens van houdt, dan wel van het doen herleven van oude tradities, vooral als die te verbinden zijn aan de romantische uitdrukkingsvormen die gangbaar waren in de periode 1900-1940. Dat was niet toevallig ook de Gouden Tijd van het Vioolspel, waarin violisten als Fritz Kreisler (1875-1962), Mischa Elman (1891-1967) en Jascha Heifetz (1901-1987) supersterren werden en daarmee de toon zetten voor latere generaties violisten. Niet alleen door virtuoos en perfect te spelen, maar vooral door hun unieke persoonlijkheid tot uitdrukking te brengen in hun toon, vrijzinnige fraseringen en levendige interpretaties.

 

 

Violisten uit die periode herken je onmiddellijk aan hun eigen signatuur, terwijl de topviolisten van tegenwoordig technisch gesproken vaak minstens zo goed zijn, maar muzikaal toch al gauw allemaal een beetje hetzelfde klinken.  Berkhemers hart gaat uit naar die helden van weleer en dat blijkt niet alleen uit zijn ‘ouderwets’ klinkende vioolspel, dat op een heldere manier ‘romantisch’ klinkt met een intens vibrato, fraai gedoseerde glissandi en vooral veel gevoel, maar ook uit zijn grote droom als dirigent. Met het door hem opgerichte Mokum Symphony wil hij in maart 2026 de Matthäus-Passion van Bach gaan uitvoeren in de romantische stijl van Mengelberg.

 

De ideale Bach

Berkhemer: ‘Mengelberg legde met zijn jaarlijkse uitvoeringen de basis voor de rijke Nederlandse Matthäus-traditie. In zijn handen klonk Bach zoals een schilderij van Rembrandt eruitziet: vol schakeringen, beweging, drama en diepgevoelde emoties, zoals in dit luistervoorbeeld. Van over de hele wereld kwamen mensen naar het Concertgebouw om zijn uitvoeringen te horen. Als geen ander wist hij het publiek in opperste vervoering te brengen. Huidige uitvoeringen van de Matthäus-Passion verschillen hemelsbreed van die gevierde interpretaties. De afgelopen veertig jaar is men sneller en soberder gaan musiceren. Nieuwe generaties hebben nooit in levenden lijve kennis kunnen maken met de rijke en vrije uitvoeringspraktijk van het begin van de twintigste eeuw. Het is de missie van Mokum Symphony om daar verandering in te brengen. Juist nu is het van belang de menselijkheid en de verbindende ontroering toe te laten in de meest geliefde en populaire compositie van de grootste componist aller tijden: Johann Sebastian Bach.’

 

 

Er staan al uitvoeringen gepland in de Amsterdamse Dominicuskerk, de Cunerakerk in Rhenen en de Grote Kerk in Emmen.  De violist hoopt nog op wat meer financiële ondersteuning van fondsen, sponsors en donateurs, maar is als altijd optimistisch gestemd: ‘We zijn er bijna! We hebben het jawoord van zes prachtige solisten, van jonge, talentvolle, leergierige orkestleden, twee eminente koren, een musicoloog voor onderzoek en een educatief plan, een productieleider, een fondsenwerver en een kinderkoor. Deze Matthäus-Passion wordt een ‘Klank Museum’, een tijdreis naar de dagen dat alle menselijke emoties nog op dramatische wijze, ongegeneerd werden verklankt. Maar het wordt boven alles een diepdoorvoelde interpretatie die al tachtig jaar niet meer live te horen is geweest en waarvan wij zeker weten dat het nieuwe generaties zal aanspreken.’

 

 

Brahms Salon

Terug naar de Brahms Salon, waar gisteravond werd gemusiceerd vanuit dezelfde intentie. Niet om te imponeren met steriele perfectie, maar om het trouwe publiek – waaronder veel mensen die in de jaren ’80 en ’90 al naar de befaamde muziekavonden in de kelder van psychiater Joost Mathijssen kwamen luisteren of er zelf speelden – te verwarmen met de oprechte muzikaliteit van spontane kamermuziekuitvoeringen boordevol onvervalste menselijke emoties. Je zou het een soort klassieke jamsessies kunnen noemen, want waar concerten afstand suggereren tussen de musici en het publiek, proberen Berkhemer & co het publiek als het ware al luisterend ‘mee te laten spelen’ in hun avontuurlijke uitvoeringen. Toegegeven, soms een beetje slordig, net niet helemaal zuiver, een beetje ongelijk of rafelig in de stemvoeringen, maar wel gedreven en tot klank gematerialiseerd vanuit de juiste spirit, zoals die oplicht uit de essentie van de partituur.

 

Berkhemer speelde samen met de relaxte en oerdegelijk musicerende altviolist Richard Wolfe vol vuur en met een navoelbaar respect voor de geniale Mozart diens Duo voor viool en altviool in Bes, KV 424, waarvan het Andante in zijn ogen ‘alles omvat’. Zou hij gedwongen worden met één muziekstuk naar een onbewoond eiland te vertrekken, dan zou hij juist voor dat Mozart-deel kiezen, zo liet hij het publiek weten. Maar ook in de snelle hoekdelen deden beide musici Mozart eer aan, door zijn kwikzilverachtige frases in stijlvolle en flitsende dialogen op elkaar te laten reageren in een natuurlijke, voorwaarts  stromende beweging, waarin niet alles honderd procent vlekkeloos verliep, maar de muziek wel tot leven kwam.

 

 

Inspirerend

Daarna voegde celliste Nadia David zich bij het duo om zich met een warme toon en vol geestdrift en energie op het Strijktrio in G op. 9 nr. 1 van Beethoven te storten. Het was even zoeken naar de juiste balans, maar door de intuitieve en empathische manier van musiceren werd die al gauw gevonden. Het publiek werd meegenomen in de filosofisch getinte maalstroom van Beethovens muzikale invallen, met in de langzame delen fraaie lyrische ontboezemingen en in de snelle(re) delen veel onrust en stoutmoedigheid. Ook Beethoven klonk vanuit het perspectief van de steriele perfectie, waaraan het publiek helaas gewend is geraakt door het succes van de cd, niet altijd even perfect, maar wel heel menselijk, ontwapenend en bij vlagen echt ontroerend. Een duizelingwekkende wervelvind van Hongaarse ritmes, stemvoeringen en snelle noten vloog door de Aula bij de gewaagde uitvoering van de hondsmoeilijke Serenade voor Strijktrio op.10 van Ernst von Dohnanyi. De drie musici maakten het zichzelf allesbehalve makkelijk door te kiezen voor felle fraseringen en razensnele tempi, zonder daarbij uit de bocht te vliegen. Het klinkende resultaat was ook in dit stuk niet volmaakt, maar wel spannend en daardoor inspirerend. Voorafgaand aan het concert hield Berkhemer een charmant praatje over het verschil tussen Mozart en Beethoven en de diepere betekenis van de toonsoorten, waarbij hij zichzelf met het grootste gemak aan de piano begeleidde. Zet deze violist voor een klas met schoolkinderen (of een groep politici die niets ophebben met muziek en kunst) en de kans is groot dat ze al na een uurtje muziekles ‘op zijn Berkhemers’ voor de rest van hun leven van klassieke muziek zullen gaan houden!

Wenneke Savenije

 

Info:

Home