Le Nozze di Figaro anders bekeken. Mozart: strijkkwartet, aria’s en bewerkingen uit Le Nozze di figaro.  Alexander Janiczek en Hed Yaron Meyerson (viool), Fanny Paccoud (altviool), Albert Brüggen (cello), Sharon Tadmor (sopraan), Michal Karski (bas-bariton). Gehoord: 21 oktober 2025, Waalse Kerk, Amsterdam

Door Wenneke Savenije

 

Mozart door de ogen van Kelly

Wat een briljant idee van enkele musici uit het Orkest van de 18e Eeuw om parallel met de productie van Mozarts opera Le Nozze die Figaro, die van 20/10 tot 2/11 2025 door het land trekt, een ‘randprogramma’ te bedenken waarin diezelfde opera wordt belicht vanuit de memoires van Michael Kelly, een sterzanger uit de 18e eeuw die met Mozart bevriend was en als tenor meewerkte aan de eerste opvoering van Le Nozze di Figaro in Wenen in 1786. In zijn memoires schetste Kelly niet alleen een levendig beeld van de goedhartige  en zachtmoedige componist, maar haalde hij ook herinneringen op aan deze première.

 

 

Vier strijkers uit het Orkest van de 18e Eeuw vormden een strijkkwartet om samen met twee zangers uit de officiële operaproductie – nu eens niet de hoofdrolspelers, maar twee ‘bijrollen’: sopraan Sharon Tadmor (Barbarina) en bas-bariton Michal Karski (Bartolo) – een kamermuzikaal beeld van Mozarts muziek voor Le Nozze te vervlechten met de herinneringen van Kelly aan de componist en deze opera. Het bijzondere resultaat werd uitgevoerd in vier kerken en twee AZC’s.

 

 

Vertrouwde speelcultuur

In de Waalse Kerk opende het ad hoc strijkkwartet uit het Orkest van de 18e Eeuw – Alexander Janiczek en Hed Yaron Meyerson (viool), Fanny Paccoud (altviool) en Albert Brüggen (cello) – met het ingenieuze Allegretto uit Mozarts Strijkkwartet nr. 20 in D, KV 499 ‘Hoffmeister’, luchtig gespeeld en levendig aangevoerd door primarius Janiczek (concertmeester in het Orkest van de 18e Eeuw), op de voet gevolgd door de andere drie strijkers, waarbij meteen duidelijk werd dat ze goed met  elkaars speelcultuur vertrouwd zijn: authentiek en op darm, maar (gelukkig) niet dogmatisch, doorgaans zuiver en met een goed gedoseerd vibrato.

 

 

De memoires van Kelly

Daarna trad zanger Michal Karski naar voren om met gevoel voor theater en de nodige humor de eerste tekst van Kelly voor te dragen, die zo leuk was dat ik hem hier in zijn geheel weergeef:

‘Na een vermoeiende reis kwam ik in Wenen aan. Ik was er helemaal weg van, en vond Wenen een heerlijke stad en een charmante verblijfplaats. In de tijd waarover ik spreek, was de muziek in Wenen in de hoogste staat van perfectie; want, los van de grote talenten die er stationair waren, reisden er een aantal van de meest gevierde artiesten van Italië naar Polen, Pruisen en Rusland, van wie de meesten concerten gaven in Wenen. De keizer bezocht ze gewoonlijk en beloonde de uitvoerenden rijkelijk. In de periode waarover ik spreek, was het Weense hof misschien wel het meest briljante van Europa. Alle lagen van de bevolking waren dol op muziek en de meesten van hen begrepen de wetenschap ervan perfect. Wenen was toen inderdaad een plek waar plezier de orde van de dag en de nacht was.’

 

 

Kleurrijke afwisseling

Tussen Kelly’s teksten door volgden diverse geanimeerd uitgevoerde bewerkingen voor strijkwartet uit Le Nozze di Figaro KV 492, die de avond ervoor in semi-concertante versie al zijn première had beleefd in het Concertgebouw in een regie van Jorinde Keesmaat, waarbij goed gezongen en gespeeld werd, maar de enscenering (met projecties van poppen) behoorlijk infantiel was. Hierover volgt nog een recensie van Peter Schlamilch. Dat Mozarts muziek zich goed leent voor bewerkingen van hemzelf of anderen, ondervond ik zelf al eens aan den lijve toen ik al strijkkwartet spelend erachter kwam dat het heel goed mogelijk is zijn Requiem met vier strijkers uit te voeren, zonder dat er al te veel van de schoonheid van deze muziek verloren gaat. In Mozarts tijd was er lang niet altijd een heel orkest voorhanden en nood breekt wetten, dus was het heel normaal om stukken te berwerken voor piano(‘s) en of andere instrumenten, al was het maar om ze te kunnen repeteren. En ook om werken te kunnen ‘behouden’, want opera’s werden vaak maar een paar keer uitgevoerd en concerten verdwenen vaak na één uitvoering alweer uit beeld.

 

 

Karski als Kelly ging verder met zijn verhaal:

‘Er stonden nu drie opera’s op het programma, een van Regini, een andere van Salieri en een van Mozart, op speciaal bevel van de keizer. Mozart koos ervoor om Beaumarchais’ Franse komedie, ‘Le Mariage de Figaro’, te laten omzetten in een Italiaanse opera, wat met grote kundigheid werd uitgevoerd door Da Ponte. Deze drie stukken waren bijna klaar om tegelijk te worden opgevoerd, en elke componist eiste het recht op om zijn opera als eerste te produceren. De wedstrijd leidde tot veel onenigheid en er ontstonden partijen. De karakters van de drie mannen waren allemaal zeer verschillend. Mozart was zo gevoelig als buskruit en zwoer dat hij de partituur van zijn opera in het vuur zou gooien als deze niet als eerste werd opgevoerd. De machtige wedstrijd werd beëindigd door een mandaat van Zijne Majesteit om Mozarts ‘Nozze di Figaro’ onmiddellijk in repetitie te nemen.’

 

 

Nu trad Michal Karski naar voren om samen met sopraan Sharon Tamor, in alle opzichten een natuurtalent, als twee volleerde operazangers het duet van Figaro en Susanna Se a caso madama la notte ti chiama met woorden, klanken en gebaren uit te beelden, gevolgd door Karski solo in Figaro’s aria Se vuol ballare signor Contino, waarbij hij met een vol, warm en diep in de kerk resonerend stemgeluid een komisch talent aan de dag legde voor de uitbeelding van Figaro’s karakter.

 

Punch, biljart en stilte

Hierop speelde het strijkkwartet een instrumentale versie van de aria Porgi amor qualche ristoro, waarna Karski in de rol van Kelly vervolgde:

‘Op een avond ging ik naar een concert van de beroemde Kozeluch, een groot componist voor de pianoforte, en tevens een voortreffelijk uitvoerder op dat instrument. Ik zag daar de componisten Vanhall en Baron Dittersdorf; en, wat voor mij een van de grootste voldoeningen van mijn muzikale leven was, werd ik daar voorgesteld aan dat wonderkind van genie – Mozart. Hij verkreeg gezelschap door fantasieën en capriccio’s op de pianoforte uit te voeren. Zijn gevoel, de snelheid van zijn vingers, de geweldige uitvoering en kracht van vooral zijn linkerhand, en de duidelijke inspiratie van zijn modulaties, verbaasden me. Na deze schitterende uitvoering gingen we aan tafel, en ik had het genoegen aan tafel te worden geplaatst tussen hem en zijn vrouw, Madame Constanze Weber, een Duitse dame, op wie hij hartstochtelijk gesteld was en bij wie hij drie kinderen had.

 

 

Na het avondeten dansten de jonge telgen van onze gastheer, en Mozart voegde zich bij hen. Madame Mozart vertelde me dat hij, hoe groot zijn genie ook was, een liefhebber van dansen was en vaak zei dat zijn smaak meer bij die kunst lag dan bij muziek. Hij was een opmerkelijk kleine man, erg mager en bleek, met een overvloed aan fijn blond haar, waar hij nogal ijdel op was. Hij nodigde me hartelijk uit bij hem thuis, waar ik gebruik van maakte en een groot deel van mijn tijd daar doorbracht. Hij ontving me altijd met vriendelijkheid en gastvrijheid. Hij was opvallend dol op punch, een drank waarvan ik hem heb zien drinken. Hij was ook dol op biljarten en had een uitstekende biljarttafel in huis. Ik heb vele, vele spellen met hem gespeeld, maar was altijd minderwaardig. Hij gaf zondagconcerten, waar ik nooit bij ontbrak. Hij was goedhartig en altijd bereid om te helpen; maar zo nauwkeurig als hij speelde, dat hij bij het minste geluid onmiddellijk ophield.’

 

 

Schalkse blikken en wraak

Nu trad Sharon Tadmor naar voren om met schalkse blikken, geestige gebaren en een prachtig expressief stemgeluid Susanna’s aria Venite, inginocchiatevi te zingen.

Karski als Kelly ging door met zijn verhaal:

‘Van alle uitvoerders in deze opera uit die tijd is er maar één overgebleven: ikzelf. Alle oorspronkelijke uitvoerders hadden het voordeel van de instructies van de componist, die zijn geïnspireerde betekenis in hun geest overbracht. Ik zal nooit zijn kleine, levendige gezicht vergeten, verlicht door de gloeiende stralen van genialiteit; – het is net zo onmogelijk om het te beschrijven als het zou zijn om zonnestralen te schilderen. Ik zocht hem op een avond op; hij zei tegen me: “Ik heb net een klein duet voor mijn opera afgerond, je zult het horen.” Hij ging achter de piano zitten en we zongen het. Ik was er verrukt van, en de muziekwereld zal me daarvoor lof geven, wanneer ik het duet noem, gezongen door graaf Almaviva en Susannah, ‘Crudel perchè finor farmi languire così.’ Een heerlijker morceau is nooit door een man geschreven; en het was vaak een bron van genoegen voor mij om de eerste te zijn die het hoorde en het te zingen met de zeer getalenteerde componist ervan.’

 Aansluitend speelde het strijkkwartet een instrumentale versie van Crudel! Perché finora farmi languir così, waarna Karski met verve losbarstte in Don Bartolo’s aria’s La vendetta è un piacer – ‘Wraak, ja wraak! Dat is een voorrecht dat slechts wijzen is vergund: schande vergeten, smaad vergeven is slap en laf’- en Serbato ai saggi.

 

 

Karski als Kelly vervolgde:

‘In het sesteto in de tweede akte (Mozarts favoriete stuk van de hele opera) had ik een zeer opvallende rol, als stotterende rechter. Het hele stuk door moest ik stotteren; maar in het sesteto verzocht Mozart me dat niet te doen, want als ik dat deed, zou ik zijn muziek bederven. Ik zei hem dat hoewel het misschien erg aanmatigend zou lijken van een jongen als ik om op dit punt van mening te verschillen, ik dat toch deed; en dat ik, tenzij ik de partij zou mogen spelen als ik wilde, hem helemaal niet zou spelen. Mozart stemde er uiteindelijk mee in dat ik mijn zin kreeg, maar twijfelde aan het succes van het experiment. Maar het publiek barstte in lachen uit, waarbij Mozart zelf inviel. De keizer riep herhaaldelijk Bravo! En het stuk werd luid toegejuicht en toegejuicht. Er werd zeker een risico gelopen, maar de gebeurtenis bewees dat ik me niet vergiste.’

En weer klonken er twee smeuiig door het strijkkwartet gespeelde aria-bewerkingen – Riconosci in questo amplesso en Non so più cosa son, cosa faccio – waarna Tadmor als ondeugende en slimme Susanna schitterde in de aria Deh vieni non tardar.

 

 

Tot besluit verhaalde Karski als Kelly:

‘Aan het einde van de opera dacht ik dat het publiek nooit zou ophouden met applaudisseren en Mozart toejuichen; bijna elk stuk werd toegejuicht, wat de uitvoering bijna twee opera’s lang maakte en de keizer ertoe aanzette om bij de tweede uitvoering te bevelen dat er geen muziekstuk zou worden toegejuicht. Nooit was iets completer dan de triomf van Mozart en zijn Nozze di Figaro, waarvan talloze, volle zalen getuige waren.’

 

 

Bij wijze van smaakvolle ‘uitsmijter’ zongen Karski en Tadmor als Figaro en Susanna op onweerstaanbare wijze het duet waarin alles goed gekomen is: Cinque … dieci … venti. 

Om eerlijk te zijn heb ik van dit originele concert rondom Mozart en Le Nozze di Figaro méér genoten dan van de complete (maar gecoupeerde) Nozze in het Concertgebouw.

Wenneke Savenije

 

 

Info & speeldata:

Orkest van de 18e Eeuw op tournee met Mozarts opera Le Nozze di Figaro:

Le nozze di Figaro