Gehoord: 14 februari 2025, Muziekgebouw aan het IJ,  Amsterdam. Deze recensie verschijnt door omstandigheden iets verlaat. Herhaling programma: 21 & 23 februari, zie bij info!

Door Suus Blanke

Notenkraker Reinbert de Leeuw heeft veel nieuwe noten gekraakt tijdens zijn leven

 

Het was op Valentijnsdag 14 februari 2025 precies 5 jaar geleden dat één van de markantste figuren van het Nederlandse muziekleven overleed; dirigent, pianist en componist Reinbert de Leeuw. Dit moment was een genade voor De Leeuw als musicus en mens, want de muziekwereld had nauwelijks afscheid van hem genomen of alle zalen moesten hun deuren sluiten vanwege de coronapandemie. Hoe mager en kwetsbaar De Leeuw er ook uitzag, zijn leven bestond uit het ontdekken van nieuwe muziek met (voor hem) speciale inhoud en het op een podium ten gehore brengen daarvan.

In 2020 heeft het Muziekgebouw aan het IJ zijn deuren opengesteld voor één ieder die afscheid wilde nemen van Reinbert de Leeuw. Vijf jaar later openden zij opnieuw hun deuren voor In Memoriam Reinbert, met als resultaat een meer dan uitverkochte zaal. Er stonden twee werken op het programma: Een door de Leeuw blootgelegd werk van Franz Liszt en een compositie van Sofia Goebaidoelina (1931) die De Leeuw als dirigent in première heeft gebracht.

 

 

Via Crucis

Via Crucis is de verklanking door Franz Liszt (1811-1886) van de kruisweg van Jezus, geïllustreerd op 14 plaatsen (Stationen) in de Katholieke Kerk die een weg vormen. Reinbert de Leeuw heeft deze muziek van Liszt bij het publiek onder de aandacht gebracht en dat leidde pas een kleine honderd jaar na het overlijden van de componist tot de eerste gedrukte uitgave. De inspanningen van De Leeuw voor de late (veel eenvoudiger) werken van Liszt hebben zelfs geleid tot het Franz Liszt Concours, nu Liszt Utrecht. Deze componist is nog steeds bekend vanwege zijn technisch moeilijke pianomuziek en zijn status als popidool van de 19de eeuw, waar hij met zijn lange wapperende haren werd aanbeden door vele vrouwen. Aan het einde van zijn leven keerde Franz Liszt terug naar het geloof en ontving een lagere wijding in de katholieke kerk. De componist werkte in die periode 4 jaar aan zijn Via Crucis en schreef de muziek in vijf versies: koor en orgel, koor en harmonium; koor en piano; piano duo en piano solo.

 

 

Eenvoud

Volgens pianist en docent Willem Brons heb je aan anderhalf jaar pianoles genoeg om de Via Crucis te kunnen spelen. Muzikaal gezien is het een ander verhaal, want Franz Liszt heeft zowel volgens Brons als De Leeuw de muziek tot op het bot van alles ontdaan om zo tot de essentie van de muziek, of wat daarbovenuit stijgt, te komen: de eenvoud waarbinnen zich alles bevindt. Reinbert de Leeuw heeft er minstens een half leven over gedaan om bij de essentie van deze muziek te komen en sprak altijd over de verlossende D in de vierde Statie als ‘de mooiste noot’ uit de muziekgeschiedenis. Het werd één van zijn lievelingswerken en maakte een opname van (volgens hem meesterwerk) Via Crucis, voor zowel pianosolo als de versie voor piano en zang in samenwerking met het Nederlands Kamerkoor. De laatste opname werd in 1986 bekroond met een Edison. (Onderaan dit artikel vindt u een uitleg en uitvoering van Via Crucis door Reinbert de Leeuw op YouTube).

 

 

Tijdens het In memoriam Reinbert zong het Nederlands Kamerkoor wederom de teksten met dit keer aan de vleugel de Nederlandse pianist Paulo Giacometti, die in mijn optiek geen enkel raakvlak heeft met Reinbert de Leeuw en dat bleek deze avond ook wel. Het geheel stond alleen dit concert onder leiding van de Canadese sopraan en dirigente Barbara Hannigan (1971), die veelvuldig met Reinbert de Leeuw heeft samengewerkt als zijn protegee, muzikale partner en een goede vriend. Hannigan opende onverwacht de avond met Time and the bell van Sofia Goebaidoelina, wat wel op de website stond, maar niet in het programmaboekje omdat zij alleen deze avond aanwezig was. Terwijl iedereen klaar zat voor de Via Cucis deed Hannigan staande haar ode aan Reinbert de Leeuw en vertoonde haar fantastische zangkwaliteiten met vooral langzaam wegglijdende glissandi, die, terwijl ze nog zo zacht klonken, toch welluidend waren.

 

 

Via Crucis

Haar klank was nog niet weggestorven of Paulo Giacometti zette zeer stevig de eerste akkoorden van Via Crucis in. De toon was gezet: Het tijdperk de Leeuw is voorbij!

Zelf heb ik een aantal uitvoeringen door de Leeuw mogen bijwonen en ik bezit zijn opnames waarin hij als pianist alles heeft bestudeerd om tot de essentie te komen, hetgeen wel resulteerde in wat kale uitvoeringen. Het had zeker effect, want ik herinner mij als de dag van gisteren dat De Leeuw Via Crucis pianosolo in het Muziekgebouw uitvoerde en het minuten duurde voordat maar één iemand in de uitverkochte zaal het waagde te gaan applaudisseren. Het was geen gespannen stilte, maar een door De Leeuw met hulp van de muziek gecreëerd stiltemoment. Helaas heb ik het Giacometti niet kunnen vragen en ik heb ook geen bewijzen, maar kreeg sterk de indruk dat de pianist zich niet heeft verdiept in de ideeën van De Leeuw. Giacometti koos voor een romantisch dramatische aanpak waarbij de muzikale kleuring van Liszt opeens herkenbaar en hoorbaar werd. In samenwerking met een prachtig, uit het hoofd zingend, Nederlands Kamerkoor en de weinig aanwijzingen gevende Hanningan werd er een heel andere stilte opgeroepen waarbij elk geritsel door het publiek als storend werd ervaren. Want de tekst stond in het programmaboekje en daar was met de verlichting in de zaal gelukkig rekening mee gehouden. Het was ook heel jammer dat het koor steeds aanwijzingen kreeg om te gaan staan en zitten, want zelfs dat verbrak de muzikale spanningsboog. Doordat de muziek niet alleen op dramatische wijze pianosolo werd gespeeld, maar de verklankte tekst ook in afwisselende secties werd gezongen ontstond er een indrukwekkend bouwwerk dat begon te lijken op een grootse Passie-uitvoering. De Leeuw is zijn 14 Stationen daadwerkelijk gegaan en is begonnen aan zijn Hemelvaart. Voor mij was de avond voorbij en ik was het liefst huiswaarts gegaan.

 

 

 

Jetzt immer Schnee

Na de pauze werd de cirkel rondgemaakt met Teper’vsegda snega: Nu altijd sneeuw (1993), geschreven door de Russische Sofia Goebaidoelina voor het Schönberg Ensemble in opdracht van het Holland Festival. Dit ensemble werd nadat Reinbert de Leeuw met anderen Aktie Notenkrakers had gevoerd, in 1974 door hemzelf opgericht met studenten van het Haags Conservatorium om werken van de Tweede Weense School en nieuwe composities uit de twintigste eeuw te kunnen spelen. Het werd de levensvervulling van Reinbert de Leeuw om na de protestacties van de jaren zestig, vele nieuwe noten te kraken.

 

 

Het Schönberg Ensemble dat in 2009 is gefuseerd met het ASKO Ensemble tot Asko|Schönberg, musiceerde in samenwerking met het Nederlands Kamerkoor subliem in nagedachtenis van De Leeuw. Net zo indrukwekkend als ik dit werk De Leeuw vlak voor zijn dood heb zien en horen dirigeren. Met een bijzondere instrumentatie aan strijkers, blazers en slagwerkers die symmetrisch op het podium waren gepositioneerd. De strijkers verklankten de eeuwige sneeuw met bibberende strijkstokken op de snaren. Dirigent Hannigan was ook veel meer aanwezig om de leden van het koor (waarvan een aantal soms ook in de zaal stonden) en het instrumentale ensemble aan te sturen tot een hoogtepunt aan klankkleuren in de verstilde eeuwige sneeuwwereld. Na de slotnoten ging de muziek in stilte verder……… zonder hoorbaar einde……….. De eeuwigheid in.

 

Nu altijd sneeuw

Jetzt immer Schnee sluit af met de tekst:

 

dezelfde stilte

ook hier

 

en we leefden en luisterden: hoe zou de zuiverheid

zich uitdrukken in een enkel woord?

 

ononderbroken

straalt het

zuiverheid-wereld.

 

 

Voor mij is bovenstaande waar Reinbert de Leeuw tijdens zijn artistieke leven naar heeft gezocht: zuivere stilte in de muziek en een essentie die daarboven uitstijgt.

Een eeuwig zuiver sneeuwwit NU.

Niet iedereen zal het met mij eens zijn of vinden dat dit wel of niet is gelukt.

Maar voor mij was Nu altijd sneeuw een waardig In Memoriam Reinbert.

Suus Blanke.

Foto’s: Melle Meivogel, Suus Blanke

Info:

In Memoriam Reinbert wordt nog herhaald op 21 en 23 februari 2025.

Informatie is te vinden op de websites van AskoSchönberg en het NKK

https://askoschoenberg.nl/

https://www.nederlandskamerkoor.nl/

Reinbert de Leeuw geeft uitleg over Via Crucis

https://www.youtube.com/watch?v=lmmDIpsLcXk

Reinbert de Leeuw speelt Via Crucis

https://www.youtube.com/watch?v=OWA5S-DE9NU&t=37s