Recensies

De Mis(sie) van Martin door het Nederlands Kamerkoor

by De Nieuwe Muze 22 november 2024 386 Views

Gehoord: TivoliVredenburg, Utrecht, 19 november 2024.

Door Suus Blanke

Frank Martin

De Nieuwe Muze besteedde in haar tijdschrift nr. 6 2023 al aandacht aan het feit dat 2024 een Frank Martin-jaar zou worden. De Zwitsers-Nederlands componist overleed op 21 november 1974 te Naarden. Hij werd 84 jaar oud en heeft 38 jaar van zijn leven in Nederland doorgebracht. Op 21 november 2024 zong Het Nederlands Kamerkoor in de Grote Kerk te Naarden twee koorwerken van Frank Martin, rond een mis van Francis Poulenc. Het concert werd vooraf gegaan door een inleiding van musicoloog Michel Khalifa. Dit concert was een onderdeel van de tournee die Het Nederlands Kamerkoor maakt door Nederland van 15 t/m 30 nov. 2024. Zie voor de gegevens onderaan dit artikel.

Martin en Poulenc

Op 19 november gaf Khalifa dezelfde inleiding in TivoliVredenburg. Hij begon met de overeenkomst tussen zijn eigen persoon en de twee componisten; de Franse taal. Zowel Khalifa als Poulenc komen uit Frankrijk. Martin uit Franstalig Zwitserland (Genève). Volgens mij delen de twee componisten een afgeleide van hun voornaam Fransicus. Poulenc en Martin delen ook het feit dat zij altijd priveĺessen hebben genoten en nooit aan een conservatorium hebben gestudeerd. En beiden hadden een problematische verhouding met religie. Dat laatste is interessant, wanneer je naar een concert gaat luisteren met 2 religieuze composities van beide componisten en een werk vol symboliek van Shakespeare.

Francis Poulenc werd streng katholiek opgevoed en nam daar in zijn twintiger jaren afstand van. Hij sloot zich aan bij Group des Six en schreef vooral heel veel humoristische muziek. In 1936 verongelukte een goede vriend van Poulenc en keerde de componist terug tot het geloof. Zijn tijdens dit concert uitgevoerde 4 Motetten stammen dan ook uit 1938. Veertien jaar later (1952) orkestreerde Poulenc deze motetten en schonk ze aan Felix de Nobel, oprichter van het Nederlands Kamerkoor.

Frank Martin was de tiende en jongste telg van een protestants gezin. Hij keerde zich niet per defenitie tegen het calvinisme, maar beleefde tijdens zijn volwassen leven religie in veel bredere zin. Zo maakte de Matthäus-Passion van de Lutherse Bach een verpletterende (muzikale) indruk op hem. Misschien zag Martin de geschriften en toneelstukken van Shakespeare wel met een religieuze blik, vol symboliek.

Songs of Ariël

Het eerste werk tijdens het concert was Songs of Ariël van Frank Martin. Het interessante is dat de componist dit koorwerk in opdracht van het toenmalige Nederlands Kamerkoor heeft geschreven. Tijdens WOII (1942) bezocht Martin met zijn Nederlandse vrouw Marie Boeke (overleden op 102 jarige leeftijd in 2017!) Felix de Nobel in Amsterdam. Het werd een onvergetelijke ontmoeting met veel drank. Nadat Frank en Maria Martin zich na de oorlog (1946) in onze hoofdstad hadden gevestigd, vroeg Felix de Nobel in 1949 aan Martin een werk voor het Nederlands Kamerkoor te schrijven. Dat resulteerde in 1950 in Songs of Ariël, gebaseerd op teksten uit de Tempest van William Shakespeare (1564-1616). Eigenlijk wilde Martin een opera op dit beroemde verhaal schrijven. Songs of Ariël – de luchtgeest Ariël stamt uit de Tempest van Shakespeare – zag hij als een voorstudie voor zijn Duitstalige opera Der Sturm die uiteindelijk op 17 juni 1957 te Wenen in première ging.

Songs of Ariël zijn nog op de originele Engelse tekst gezet en het is eigenlijk een klein onsamenhangend mini operaatje, bestaande uit vijf liederen. Eline van Welle zong uitstekend één solorol in het vierde lied. Voor de rest zong het koor zelf de solorol van de luchtgeest Ariël. Een techniek die ook door Ralph Vaughan Williams werd toegepast. De muziek heeft in mijn oren de kale harmonieën van de tweede helft van de twintigste eeuw. Vooral in het eerste lied is zowel de tekst als de muziek humoristisch, met toongezette blaffende honden en een trots kraaiende haan. In het tweede lied lieten de vrouwelijk leden van het koor de zee fantastisch murmelen. Na een kort derde en het noodlottige vierde deel, liet Martin tijdens het vijfde lied de bijen op artistieke wijze door de zaal zoemen.

Quatre motets pour un temps de pénitence

De muziek die Francis Poulenc 12 jaar eerder schreef, klonk geheel anders. Voor het schrijven van deze muziek heeft Poulenc gebruikgemaakt van de componeertechniek ten tijde van de Renaissance, die uit het Gregoriaans voortkomt. Voor het eerste deel Timor et Tremor was Orlando di Lasso zijn grote voorbeeld. Daardoor klonk de muziek veel ‘ouderwetser’, maar met o.a. veel dissonanten heeft Poulenc zijn eigen stijl kunnen waarborgen. Wel liet hij alle vier de delen harmonisch eindigen op een grote of kleine drieklank. Poulenc heeft de gebruikte woorden muzikaal mooi geschilderd, zoals een zeer hoog en ijl klinkend woord GOD, terwijl hij de duisternis een lage diepe kleur gaf, zeer mooi uitgevoerd door de lage stemmen van de mannelijke leden van het koor. De vlucht werd verbeeld met stemmen die elkaar snel opvolgden, terwijl de Geest zeer breekbaar en teer klonk.

Messe pour double choer

Teer, licht en tijdloos klonk de gehele mis voor dubbelkoor, die Martin in de twintiger jaren van de vorige eeuw componeerde. Het Kyrie, Gloria, Credo en Sanctus & Benedictus in 1922, het Agnus Dei in 1926. Toch klinkt deze compositie zonder stijlbreuk als een eenheid. Het is een vroeg werk van de componist die zijn eigenzinnige stijl nog niet helemaal had gevonden. Een jaar eerder (1921) heeft Martin een reis naar Rome ondernomen en heeft, waarschijnlijk net als Poulenc, genoten van het homophone Gregoriaans en de meerstemmige koorwerken uit de Renaissance. Thuisgekomen is Martin voor zichzelf begonnen met het schrijven van de mis, als een coversatie tussen hem en God. ‘Het is uit vrije wil ontstaan, zonder druk van buitenaf. Hoewel ik de mis voor een groot aantal stemmen heb geschreven, heeft de muziek bij uitstek een innerlijke grondslag.’ *

Vervolgens heeft Martin de mis in een bureaula gelegd, maar heeft de compositie wel vermeld in zijn repertoirelijst. Een Duitse koordirigent vroeg begin jaren zestig aan Martin of hij deze mis eens mocht bestuderen en beschouwde het daarna als een groots werk. Na overleg ging de Mis voor dubbelkoor na 40 jaar in 1963 alsnog in première en werd de partituur uitgegeven. Gelukkig maar, want zodoende kunnen wij heden ten dage nog naar dit juweeltje luisteren. Het Kyrie is een lange meanderende oproep. De mis wordt nergens zwaar en brengt geen angst en verdriet, maar Licht en Hoop. Dirigent Peter Dijkstra hield na de slotnoot de stilte heel lang vast, zodat de luisteraar de tekst en muziek voor zichzelf kon laten doorwerken.

Licht en Hoop bij het Nederlands Kamerkoor

Het Nederlands Kamerkoor zong voorbeeldig o.l.v. de veelgeprezen koordirigent Peter Dijkstra. Alle (amateur)koren die tijdens dit Frank Martin jaar de Mis voor dubbelkoor hebben uitgvoerd, zouden naar een uitvoering van dit gezelschap moeten komen luisteren. Alleen al vanwege hun heldere, fijnzinnige klank en de mogelijkheden die professioneel geschoolde zangers nu eenmaal hebben om meer diepte en expressie in de muziek te kunnen leggen.

Ik vroeg mij af of de zeven staande lampen rond het koor bewust waren neergezet, met een symbolisch religieuze bedoeling. Evenals de witte, half transparante blouses met lange witte linten aan de mouwen, waarin de vrouwen gekleed waren. Mijns inziens droeg dit bij aan de lichtheid en originaliteit van de religieuze muziek. Wanneer u niet meer naar de muziek van Poulenc en Martin kunt gaan luisteren, kunt u in december naar Licht en Hoop. Dan voert het Nederlands Kamerkoor traditiegetrouw Bachs Weihnachtsoratorium uit door het hele land.

Suus Blanke

Info:

https://www.nederlandskamerkoor.nl/