In Memoriam meesterpianist Nelson Freire (1944-2021)
Door Willem Boone
‘The sound is the most important thing. It’s my fundamental quest, and it has always been my quest’ – Nelson Freire
Het overlijden van de Braziliaanse meesterpianist Nelson Freire roept bij mij sterke herinneringen op die aan mijn jeugd verbonden zijn. Als 15-jarige puber had ik minder interesse voor de toen mateloos populaire John Travolta, maar ‘zeurde’ ik mijn vader aan zijn hoofd dat hij me meeneem naar een pianoserie in het Arnhemse Musis Sacrum. Aldus geschiedde en één van de pianisten die daar toen optrad, was Freire. Ik herinner me het programma nog met onder andere een overrompelend Carnaval van Schumann. Twee jaar daarna nam ik mijn vader mee naar Muziekcentrum Vredenburg in Utrecht voor een alweer overrompelend optreden met Martha Argerich dat op ons beiden een enorme indruk maakte. De Braziliaan was in die tijd eigenlijk vooral beroemd onder kenners, trad van meet af aan maar weinig op (zo’n 50 concerten per jaar), maakte nauwelijks opnames en was publiciteitsschuw. Dat hij in het kielzog van Argerich optrad, zorgde voor enige bekendheid: zij gaf overigens hoog op over zijn begaafdheid en zei meer dan eens dat ze behalve haar leermeester Gulda nooit iemand ontmoet had die zo makkelijk van blad kon lezen. Tijdens hun gezamenlijke concerten fungeerde Freire als ‘moderator’ die met zijn fijnzinnige benadering het temperamentvolle spel van de Argentijnse enigszins in banen wist te leiden. Daardoor gebeurde er een wonder: hoewel onderling verschillend transformeerden zij als het ware tot een derde, nog talentvollere pianist. Voor mij vormden zij het beste pianoduo dat ik ooit gehoord heb.
Freire was in zijn jeugd een groot virtuoos, hoewel hij zich nooit op zijn virtuoze techniek voor liet staan. Zijn talent was al vroeg onmiskenbaar: behalve het al genoemde gemak waarmee hij iedere partituur à vue kon spelen -op YouTube staat een film waarin hij bij Argerich thuis voor het eerst Widmung van Schumann/Liszt speelt, direct in het goede tempo, waarbij zij terloops opmerkt: ‘Niet slecht hè, dit is de eerste keer dat hij dit speelt!’ – had hij een briljante techniek, waarmee hij menig virtuozenstuk zonder angst tegemoet trad: zo is hij een van de pianisten die de coda van het 3e Pianoconcert van Rachmaninoff speelt zonder te vertragen, een slechte gewoonte die vreemd genoeg door nogal wat Russen gebezigd wordt, terwijl het niet in de partituur voorgeschreven staat. Een van zijn vroegste opnames bevat de 3e Sonate van Brahms, ideaal qua hemelbestormend spel, waarbij je je direct kunt voorstellen hoe de jonge Brahms op zijn beurt indruk op het echtpaar Schumann maakte toen hij hun de betreffende sonate voorspeelde. Over Brahms gesproken: dit is een van de componisten die Freire graag speelde en wiens muziek hij met zijn Latijns-Amerikaanse achtergrond een heel speciaal karakter wist te verlenen. De muziek van deze Duitse componist kan soms zwaar, Teutoons klinken en de Braziliaan wist haar iets lichtvoetigs mee te geven, doordat er een bepaald licht op scheen. Dit maakte zijn uitvoering van beide Pianoconcerten tot iets heel bijzonders, vooral omdat ze intussen niets aan kracht te kort kwamen. De pianist Alfred Brendel zei ooit over Jorge Bolet dat deze ‘een natuurlijk forte speelde, zonder de klank te forceren.’
Die kunst verstond Nelson Freire eveneens: hij speelde naarmate hij ouder werd milder, maar kon indien nodig een enorm forte produceren, dat altijd vol en mooi van klank was. Zijn elegante spel zonder enig effectbejag was daarnaast een lust voor het oog.
Gelukkig wist Decca de schuwe pianist in 2002 te strikken voor een contract en daardoor kreeg hij gaandeweg meer bekendheid. Voor deze firma nam hij een aantal fraaie cd’s op met veel Chopin, maar ook Schumann, Liszt, Beethoven, Brahms en Debussy.
Na een val twee jaar geleden brak hij een schouder en onderging hij een operatie en een moeizame revalidatie. Langzaam maar zeker werd duidelijk dat hij niet meer kon terugkeren op zijn oude niveau. Bekenden van de pianist vertelden dat het gevoel geen muziek meer te kunnen maken – wat in zijn hele leven centraal gestaan had – voor hem een zware slag was die hij niet meer te boven kwam.
Willem Boone
