Recensies

Lachenmann: Het verschil tussen geluid en muziek

by De Nieuwe Muze 26 februari 2025 350 Views

Gehoord: 20 februari 2025, Muziekgebouw aan het IJ, Amsterdam

Door Suus Blanke

De concertzaal aan het IJ op was op deze donderdagavond voor nieuwe muziek goed gevuld. Er waren opvallend veel oude mannen met een stok of achter een rollator op dit concert afgekomen. Allemaal leeftijdgenoten van de laatste modernist Helmut Lachenmann (1935), die eind dit jaar negentig hoopt te worden. De uitvoerders van de muziek van Lachenmann waren beduidend jonger al was hun leeftijdsverschil aardig groot. De Franse pianist Pierre-Laurent Aimard gaat met rasse schreden naar de zeventig jaar, de Canadese cellist Jean-Guihen Queyras is tien jaar jonger en de Engelse klarinetist Mark Simpson is nog geen twaalf jaar voor onze eeuwwisseling geboren. Van het leeftijdsverschil was op het podium niets te merken, want de heren trokken gezamenlijk op om geluiden tot muziek te maken.

Inleiding van geluiden tot muziek

Eigenlijk was de inleiding door Thea Derks onlosmakelijk aan het concert verbonden. Ze had alle drie de musici gevraagd naar de Foyer te komen. Behalve Aimard hadden ze ook hun muziekinstrument bij zich om te kunnen demonstreren wat ze tijdens het concert gingen doen. Met verve vertelden ze dat Lachenmann eigenlijk alles zelf kan spelen wat hij componeert en zodoende kan voordoen wat hij wil horen. Volgens het programmaboekje is de componist het liefst ook bij alle uitvoeringen aanwezig, maar gezien zijn leeftijd ging dat deze avond niet lukken. Klarinettist Simpson heeft zelfs op zijn nog jeugdige leeftijd het werk Dal Niente met deze grootheid ingestudeerd!

Simpson vertelde hoe Helmut Lachenmann werd beïnvloed door de Vijfde symfonie van Beethoven. Deze werd tijdens de Tweede Wereldoorlog (Lachenmann was toen zeven jaar) ten gehore gebracht, nadat Goebbels had verteld dat iedereen die de laatste jaren tijdens de oorlog een kind had verloren, gelukkig en trots mocht zijn omdat hun nazaat voor een groots ideaal was gestorven……… De Duitse Lachenmann voelde dat hij als kind door ‘het woord’ in combinatie met ‘de muziek’ werd aangezet te sterven voor de Führer en zijn vaderland. Sindsdien wantrouwt hij de magie en bezieling die uitgaat van mooie muziek en als manipulatie gebruikt kan worden. Dit wilde Lachenmann nooit meer en hij besloot muziek (zelf) te bevrijden van mooie magie die in zijn tegendeel kan worden gebruikt. Want zoals hij zelf zegt is ‘elk paradijs is ook een gevangenis.’ Zowel de musicus als de luisteraar moet ontdekken, opletten en bewust worden. Lachenmann was niet de enige componist na WOII die zich bezighield met het verzelfstandigen van een modaal-seriële ordening van vier muzikale elementen: toonhoogte, toonduur, sterkte en kleur (aanslag). Zo kwam hij in contact met Karlheinz Stockhausen en werd hij de eerste leerling van Luigi Nono. Lachenmann beschouwt alle denkbare geluiden als muziek en weet met bijzondere speelwijzen een heel eigen klankuniversum te creëren. Hij omschrijft dit zelf als ‘musique concrète instrumentale’, niet te verwarren met de zogenoemde ‘musique concrète’ van grootheden als Pierre Schaeffer en Pierre Henry, die composities maakten op basis van opgenomen klanken uit het dagelijkse leven.

Het maken van concrete muziek

Tijdens de inleiding liet de cellist Jean-Guihen Queyras horen en zien wat Lachenmann bedoelde. Hij tokkelde op de klankkast, streek onder de snaren en over het staartstuk. Hij hield de strijkstok met beide handen op een bepaalde afstand vast, terwijl hij een akelig geluid op alle snaren tegelijkertijd aan zijn instrument ontlokte. Wanneer hij de afstand op de strijkstok vergrootte, of verkleinde, ontstond er een andere klank. (Voor wie meer wil weten staat onder dit artikel van een uitvoering door David Hetherington). Op de vraag van Thea Derks over de muzieknotatie kwam het antwoord dat Lachenmann slechts heel precies de bewegingen van de musicus heeft voorgeschreven.

Mark Simpson liet het klepperen van kleppen op de klarinet horen en tevens alle onconventionele blaastechnieken op zijn instrument waarvan ‘de kus’ (klapzoen) zijn lievelingsklank is. Pierre-Laurant Aimard kon zijn vleugel uiteraard niet meeslepen en kwam daardoor niet verder dan dat hij aan de snaren moest trekken of bespelen met een slagwerkstok. Hij hoopte dat hij de luisteraar met de uitvoering van Wiegenlied pas na zijn spel in slaap zou hebben gewiegd.

Wiegenlied (1963)

De pianist opende het concert met één van de oudste composities van Lachenmann: Wiegenlied, die de componist zelf vaak heeft uitgevoerd, wat onderaan dit artikel te zien en beluisteren is. De wens van Aimard dat we na zíjn interpretatie pas in slaap zouden vallen kwam niet uit. Na een harde uitvoering van een structuur van wijd uiteenlopende, zich verdichtende en vertakkende arpeggio’s liet hij het publiek verstijfd achter in hun stoel.

Gelukkig bestaat er een opname gespeeld door Bertrand Chamayou die op zijn cd Good Night! wel de wiegende zachtheid in deze muziek heeft weten over te brengen, en met behulp van de opnametechniek bijzondere klankkleuren uit zijn instrument heeft weten te toveren.

Pression (1970/ revisie 2010)

Tijdens dit concert was het het allerleukste om te zien hoe Jean-Guihen Queyras de geluiden uit zijn cello wist te krijgen in Pression. Deze compositie gaat om de bewegingen en fysieke inspanningen van de musicus, die daarmee klanken produceert in samenwerking met de akoestiek. Iedereen die een muziekinstrument bespeelt kan weten dat heel zacht spelen veel meer fysieke inspanning eist dan bijv. heel luid ergens op slaan. Het spelen van deze muziek kost dan ook heel erg veel energie van de musicus, die tegelijkertijd ook moet denken in toonhoogte en toonduur. De flamboyante cellist die voor geen enkele muzikale inspanning bang is wist deze muziek, misschien een beetje te bedacht, over het podium te brengen.

Dal Niente.

De verrassing van de avond was de voor mij onbekende klarinettist Mark Simpson, die zeer ervaren Dal Niente (grens van het wel en niet hoorbare) op zijn instrument ten gehore bracht. Zijn geliefde kus was zeer herkenbaar, maar door het overblazen ontstond er net als bij zijn collega’s een polyfonie aan klanken. Hoe zacht zijn fluwelen toon soms was, Mark Simpson had een welluidende aanwezigheid.

Allegro Sostenuto (1988)

Het werk na de pauze, Allegro Sostenuto, voor piano, cello en klarinet was Simpson (die net zo oud is als de compositie zelf) naast de twee grootheden op het podium, bijna de drager van de muziek. Een half uur lang boeiend geluiden op het podium produceren valt niet mee. Aimard kon zijn pianospel beter voegen in de klank van de cello en de klarinet. Hij moest ook nog even de bladmuziek voor Simpson omhooghouden zodat deze met zijn klarinet onder de klep van de vleugel kon blazen waardoor de boventonen van de snaren konden mee vibreren. Queyras bleef het meest boeiend om naar te kijken. Zo bleek het half uur durende werk toch niet zo heel erg lang.

Ouderwets

In 1980 keerde componist Lachenmann zich al tegen de nieuwe garde die weer langzaam tonaal ging componeren. In het programmaboekje citeerde Jacqueline Oskamp: ‘Hij betuigde zich een zuivere modernist die zich keert tegen muziek die het publiek wil behagen………….. Terugkeer naar het tonale betekende volgens hem het einde van het koninkrijk van het on-gehoorde.’

Echter na al deze geluiden tijdens dit concert in het Muziekgebouw hadden mijn buurman (die zei uit de Jazz-wereld te komen) en ondergetekende dezelfde conclusie: deze muziek is anno 2025 reeds heel erg ouderwets!

Suus Blanke