Gehoord: 19 juni 2024, Muziekgebouw aan ‘t IJ, Amsterdam

Door: Peter Schlamilch

 

Mijn hoofdpijn was ook de volgende ochtend nog niet geweken: de klanken die Ensemble Modern, het beroemde Duitse nieuwe-muziekensemble dat de voorstelling Melencolia droeg, al dan niet versterkt en vaak voorzien van elektronische achtergrondgeluiden voortbracht, waren niet zozeer te luid (soms zeker wel, hoor), maar door het excessieve gebruik van gestapelde kwarttonen zó allesdoordringend lelijk dat ze zelfs de meest geharde gevangene in Guantánamo Bay tot bekentenissen zouden hebben gedwongen.

 

 

Melancholie

Plaats van handeling was het Muziekgebouw aan ‘t IJ, dat door de Bijlmer-achtige architectuur en omgeving alleen al elke levenslust uit de bezoeker slaat, maar vooruit, het was mooi weer en op het terras aan het water stond een klasje jongedames vrolijk aerobics te dansen in de zon, wat op zich al heel vrolijk stemde. We besloten het zonnetje open-minded te verlaten om de voorstelling Melencolia van Brigitta Muntendorf te bezoeken, de première in het Holland Festival van een muziektheaterproductie over melancholie, een thema dat mij van nature zeer aanspreekt.

Melancholie is overigens niet alleen weemoed, zoals velen denken, maar kan ook betrekking hebben op onvervulde verlangens, en welke zelfbewuste mens is daar, soms helaas, niet van vervuld? Wie heeft er geen spijt van gebeurtenissen uit het verleden, of hunkering naar wat had kunnen zijn?

 

 

Comics-achtige kledij

Ensemble Modern vulde vrijwel het gehele, zij het bescheiden podium van het Muziekgebouw, uitgedost in onbestemde, wat comics-achtige kledij en met slordige, vaak warrige pruiken waar de acteurs van Jiskefet jaloers op zouden zijn geweest.

Sowieso leken de complete anderhalf uren die volgden (zonder pauze!) op een parodie op de ‘moderne muziek’ van de jaren ’70: die leken wel herboren, er klonken eindeloze atonaliteiten en ‘Fremdklänge’ (zoals vreemd aangeblazen blaasinstrumenten en een heuse prepared piano) door de ruimte, en een koortje van vijf dames hijgde wat in microfoons en slingerde Kate Bush-achtige flageoletten de zaal in, die overigens slecht bezet was, net als de tweede avond, en dat zegt wel wat, hoewel natuurlijk niet alles.

 

 

Aluminium diamant

Op het toneel werd wat gesleept met instrumenten en een enorme ventilator, er werd wat doelloos heen en weer gelopen en uiteindelijk werd er een aluminium diamant opgehesen, maar voor het overige was de handeling verbazingwekkend statisch in een tijd waarin elke supermarkt al gelikte actiefilmpjes kan produceren. Om eerlijk te zijn: elke amateuroperettevereniging zet een professionelere show neer dan regisseur Moritz Ernst Lobeck, die uit arren moede dan maar videobeelden inzette voor de broodnodige variatie. Videobeelden die deels door Artificiële Intelligentie tot stand zouden zijn gekomen, maar helaas de kwaliteit van een videogame van 30 jaar geleden niet overstegen: korrelig, houterig, schokkerig en vooral… héél erg saai.

 

 

Zinedine Zidane

Misschien dat de inleiding voor aanvang meer licht wierp op de diepere drijfveren van de makers, maar ons credo is dat elk kunstwerk in zichzelf logisch en begrijpelijk moet zijn, hoezeer verdere verdieping soms ook verhelderend kan zijn. Natuurlijk hadden we het programmaboek gelezen, met teksten als een ‘melancholische speeltuin, tegen de onverschilligheid van het universum’, ‘high-tech, diep melancholisch en toch licht van toon’, ‘zeven tableaus’ (de nummering ging overigens tot 8), ‘die zijn geïnspireerd op de meest uiteenlopende onderwerpen, van Albrecht Dürers raadselachtige koperplaatgravure Melencolia I uit 1514 tot inmiddels uitgestorven steden in de virtuele wereld van Second Life en de beruchte kopstoot van voetballer Zinedine Zidane.’

Voor ons iets te enigmatische teksten, net als deze: ‘De rijkdom aan ideeën en indrukken nodigt paradoxaal genoeg juist uit tot nadenken over de gedemystificeerde wereld waarin we leven, in een voorstelling die vervreemdend, grappig en grillig, maar vooral ook zelf ten diepste melancholisch is.’

 

 

Geen touw aan vast te knopen

Vervreemdend was de voorstelling zeker, maar onze melancholie richtte zich vooral op de nooduitgang. Er werden af en toe wat teksten gescandeerd, geprojecteerd, gefluisterd en gesist, maar dat kon helaas niet verhelpen dat aan het hoofdthema van de avond, melancholie, geen touw was vast te knopen, terwijl ik, als gezegd, toch een expert ben.

Sommige erg voor de hand liggende delen begrepen we heus wel, er was trouwens ook nauwelijks aan te ontkomen. Bijvoorbeeld toen talloze malen ‘Stay with me’ werd gefluisterd… tja, het eeuwig-menselijk drama van verlies en afscheid, dat misschien inderdaad ook melancholie opwekt. Maar de kopstoot van Zidane uit de WK-finale van 2006? Hebben wíj weemoed naar die tijd? Of heeft híj die, of had hij verlangen naar iets anders, beters of hogers? We zullen het nooit weten en het videospelletje dat op de achtergrond werd gespeeld, was ongetwijfeld diepzinnig, maar voor ons beperkte begrip niet erg informatief.

 

 

Jiskefet

En eerlijk gezegd was dat ook het eindbeeld dat niet alleen bij ons bleef hangen, maar ook bij de willekeurige toeschouwers bij wie we even te rade gingen om onze indrukken te verifiëren: het prachtige thema van de melancholie werd niet uitgedrukt in het Jordanese levenslied, de Fado uit Portugal of het belcanto van Bellini, maar in moderne, zielloze, harteloze maar vooral onduidelijke beelden en klanken die vijftig jaar geleden al achterhaald waren maar tegenwoordig bijna hilarisch zijn. Klanken die vrijwel niemand naar de concertzaal lokken en eigenlijk gewoon de puurste vorm van Nieuwe kleren van de Keizer zijn. Het was eigenlijk pure Jiskefet, maar die hadden het toch beter gedaan: namelijk mét humor. We keken naar zinledige, gesubsidieerde avant-gardekunst die een weg insloeg die decennia geleden al verkend, doodlopend en afgesloten was.

 

Overgave en oprechte overtuiging

Was er dan niets positiefs te melden? Jawel: Ensemble Modern speelde de afgrijselijke en tegelijkertijd inhoudsloze en nietszeggende muziek (en ik zeg dat echt niet snel) toch met overgave, in de oprechte overtuiging dat ook deze muziek een plek moet hebben en gehoord moet worden, hoewel je je tegelijk moet realiseren dat hierdoor andere, wellicht vruchtbaarder hedendaagse experimenten onderbelicht blijven.

 

Brigitta Muntendorf, componist

 

Eeuwigheidswaarde

De individuele kwaliteiten van de instrumentalisten is groot, voor zover dat door de versterkingen en elektronische misvormingen hoorbaar was. De altvioliste uit het ensemble zong zelfs een Japans liedje, hoewel ook hierbij aangetekend moet worden dat haar amateurstem onze harten bij lange na niet wist te bereiken. Sommige dorische melodieën waren een klein lichtstraaltje in de verder atonale betonnen hel, maar kregen te weinig gewicht om betekenisvol te worden. Ook bij de uitbarstingen van de ’eeuwige liefde’ in het tweede deeltje werd de muziek even tonaal, maar had bepaald geen eeuwigheidswaarde, die je daar toch zou verwachten.

Het prima vrouwenkoor in het derde deeltje, over een hartverscheurende verlating van geliefden, was leuk, maar niet meer dan dat. Het werd expres vals begeleid in het orkest, wat ons inderdaad wat tranen ontlokte, maar waarschijnlijk niet op de wijze zoals bedoeld. Of misschien ook wel. Wie zal het zeggen? Het maakte allemaal weinig meer uit.

 

Saeid Shanbehzadeh

 

Nihilisme

Er was (uiteraard) geen dirigent aanwezig, zodat de musici waren aangewezen op een zgn. click-track, een constante stroom van tikjes die via een ‘oortje’ alleen voor hen waarneembaar zijn. Zelf heb ik zo ook eens moeten dirigeren, en na 20 minuten werd ik er al gillend gek van, laat staan dat je anderhalf uur zo moet spelen. Ook de musici zeiden me na afloop dat ze, hoewel ze er in de moderne muziek natuurlijk aan gewend zijn, ‘bijna robots werden die een taak uitvoerden’. Niet bepaald de ideale omstandigheden voor de omgang met melancholie, zou je zeggen, maar ik ben dan ook een oude romantische ziel die met nihilisme weinig op heeft.

 

 

Bijbelboek Samuel

Want nihilistisch was het óók, waarschijnlijk onbedoeld: de dames van het koor hadden die vreugdeloze, lege blik van Franse modeshows, de weinige handeling was erg afstandelijk en de beelden, kleding, pruiken en teksten onbegrijpelijk en leeg. Prima om het eerste Bijbelboek van Samuel te noemen, maar zonder verdere duiding is dat, zeker voor de niet-Bijbelvasten onder ons, betekenisloos en gratuit.

‘Het is oké om alleen te zijn, je bent het meestal al’ was een prachtige confronterende tekst die door een hectisch vierkwartsmaatje werd begeleid dat Steve Reich al honderd keer, en beter, had gedaan: allemaal ongetwijfeld vernieuwend bedoeld, maar met een doodsaaie uitwerking. Veel toehoorders zaten met de vingers in de oren tegen de onnodig schrille klanken, waardoor de bijna anderhalve uren voorbij leken te kruipen. De zingende zagen in het zesde deel waren een leuk effect, maar zó willekeurig en selectief dat we er weinig mee aankonden.

 

Melancolia, Edvard Munch, 1892

 

Richard Wagner

Tot slot nog een stukje Brecht/Weill-achtige klanken, en de verzekering dat ‘de Goden in onszelf zitten, dat ook zij naar de supermarkt gaan en stress hebben…’

Tja, op zich zou zelfs Richard Wagner zich daar misschien wel in kunnen vinden, alleen componeerde hij daar betere muziek bij. En zonder steengoede muziek kun je iets nog zo vaak ‘muziektheater’ noemen, maar echt bijzonder wordt het daardoor niet.

 

Tekst: Peter Schlamilch

Foto’s: Frederike Wetzels, Anja Koehler

 

Info:

https://www.hollandfestival.nl/nl/melencolia