Programma: Kees van Baaren: Sinfonia – Willem Pijper: Fêtes galantes – Iet Stants: Suite voor orkest – Hans Henkemans: Primavera – Willem Pijper: Septet. Gehoord: 24 april 2025, Heuvellaan Hilversum (v/h Muziekcentrum van de Omroep), Grote zaal, Hilversum

Door Peter Schlamilch

 

‘De nieuwe Nederlandse muziek is nog niet zelfstandig genoeg, om reeds elke stimulans van buitenaf te kunnen ontberen. Als de Nederlandse muziek op het ogenblik, gedurende vijf jaren slechts, aan haar eigen ontwikkelingstendensen blijft overgelaten, zitten wij voor 1940 weer vastgegroeid in het ergste provincialisme.’ Profetische woorden van de Nederlandse componist Willem Pijper (1894-1947), ‘polygamist uit principe, die schreef zoals hij leefde: kort, bondig, en vanuit een intelligente en fascinerende persoonlijkheid’, zoals ex-orkestdirecteur en muziekpublicist Arthur van Dijk een select gezelschap van liefhebbers van moderne muziek voorhield, afgelopen donderdag tijdens de Preview van de Dag van de Componist. Van Dijk voltooide onlangs een kloeke biografie over Pijper, die zich, in de woorden van de biograaf, ‘te vuur en te zwaard verzette tegen de middelmaat, en eigenlijk te groot voor Nederland was’. Pijper was een complexe persoon, werd door Marsman als een ‘haremhouder’ betiteld en wist met zijn scherpe recensies de dirigent Jan van Gilse tot ontslag te bewegen – de ‘Utrechtse dirigentenkwestie’. De ondertitel luidt dan ook omineus ‘Het rusteloze leven van Willem Pijper’.

 

 

Vlot en kundig

De liefhebbers waren bijeengekomen in de acoustisch perfect klinkende repetitieruimte annex opnamestudio van het Radio Filharmonisch Orkest in Hilversum – helaas voor de allergevoeligste oren bleven de geluidsboxen licht ruisen tijdens de muziek. Daar presenteerde New Music NOW een feestelijke preview van de Dag van de Componist, die op en rond 21 juni 2025 zal plaatsvinden. Dit alles in samenwerking met Stichting Omroep Muziek, het Radio Filharmonisch Orkest en VPRO’s Vrije Geluiden, wier presentator en tevens Componist des Vaderlands Anne-Maartje Lemereis het concert vlot en kundig aaneen praatte, hoewel ikzelf nog best iets meer duiding van Pijpers muzikaal-technische invloed op zijn vele leerlingen had willen hebben.

 

 

Pauken helder en perfect

Pijpers leerlingen zijn talrijk: Henriëtte Bosmans, Henk Badings, Piet Ketting, Rudolf Escher, Hans Henkemans, Iet Stants en Kees van Baaren, wiens Sinfonia als eerste werd gespeeld: een energiek stuk met een sfeervol en somber begin dat aan het eind nog kort maar prachtig terugkeert. De tussenliggende minuten zijn wat grillig en soms onsamenhangend op het eerste gehoor, en assistent-dirigent van het Radio Fil, Wilson Ng, wist de soms grote gebaren van de muziek niet altijd overtuigend te stroomlijnen. Hij takteert helder en duidelijk, weet wat hij wil, maar kan de grote lijn in deze muziek nog niet helemaal overbrengen, waardoor het Mahleriaanse tweede deel wat spanningsloos werd. Wel genoten we volop van een naadloos geolied orkestspel, waarin de pauken van solopaukenist Paul Jussen helder en perfect geïntoneerd klonken: hij soleerde dat het een aard had, zonder ooit zijn collega’s te overstemmen of te hinderen, heel knap.

 

 

Zinderende klankkleuren

Hierna was de grote meester zelf aan de beurt, want Pijpers Fêtes Galantes stonden op het programma – volgens dirigent Ng diens lievelingsstuk van de avond, maar volgens ons maar een vrij belegen, hoewel prachtig geïnstrumenteerd niemendalletje. Waar het in Van Baaren soms aan de grote lijn wat ontbrak, werd dit ruimschoots goedgemaakt door mezzosopraan Franske van der Wiel, die indruk maakte met haar voluptueuze, ronde en vooral warme timbre. Ze zong in prachtig Frans (hoewel we de tekst helaas niet hadden gekregen) en overtuigde volop met haar voordracht, haar heel bijzondere klank en lange lijnen. Waarschijnlijk hield ze zich iets in vanwege de microfoonopstelling, want we hadden sterk de indruk dat er nog meer volume verscholen lag achter de nu al zinderende klankkleuren.

 

 

Vurig, dwars en eigenzinnig

Hoogtepunt voor mij was echter de hieropvolgende Suite voor Orkest van Iet Stants (1903-1968), die niet alleen pianostudente en componiste was (én lid van de Culturele en Geestelijke Commissie van het Nederlandse Padvindstersgilde!), maar, aldus biograaf Van Dijk, ook Pijpers grote liefde:  ‘Ze leden beiden zodanig na hun breuk, dat Pijper het een verlies voor de Nederlandse muziek noemde dat ze, gebroken door verdriet, nauwelijks nog componeerde’. Haar Suite horende kon ik me daar veel bij voorstellen: hoewel zeker geen rijp meesterwerk, zit het vol bruisende ideeën en sprankelende wendingen, net zoals Van Dijk ons haar karakter al had beschreven: vurig, dwars en eigenzinnig, hetgeen ook al bleek uit haar keuze voor maar één klarinet en één fagot in plaats van twee, zoals gebruikelijk.

 

Zoekend en doelloos

Ook Stants’ Suite leunt – net als veel andere werken uit Pijpers invloedssfeer – op Mahler, Stravinsky,  Debussy en zelfs een vleugje Dvořák (haar eerste noten komen direct uit diens Nieuwe Wereld), maar heeft zoveel originaliteit dat we op het puntje van onze stoel zaten, ook dankzij het torenhoge niveau van het Radio Fil – niet alleen de cello-, fagot en fluitsoli (wat speelt eerste fluitiste Ingrid Geerlings toch bovenwerelds mooi) waren fabelachtig, ook het weer vrijwel perfecte samenspel en de orkestklank deden Stants’ heerlijke instrumentatie volledig recht. Dit was met afstand het leukste stuk van de avond, ook het tweede deel, waarin nu ook de klarinet, de althobo en de concertmeester fenomenaal soleerden. Ik vraag me al heel lang af waarom dit orkest eigenlijk altijd speelt alsof zijn leven er vanaf hangt met een schijnbaar onstilbare ‘muziekhonger’, en kreeg het antwoord na afloop spontaan van solo-contrabassist Wilmar de Visser: ‘We hebben vaak maar één concert en dat móet goed zijn, en net als bij een radio-opname hebben we maar één kans.’ En het klopt: dit orkest speelt altijd met volledige inzet en betrokkenheid en compenseerde als vanzelf de soms wat te milde en algemene slag van zijn leider met passie en vuur. Stants’ derde deel was wat zoekend, op het doelloze af, maar resulteerde toch in een krachtig en aards einde, zoals het een echte padvindster betaamt. Graag meer hiervan!

 

 

Kiemceltheorie

Hierna volgde Primavera, een schitterend, verstild stuk van Hans Henkemans, waarin het inmiddels danig gereduceerde orkest tot letterlijk vrijwel ongehoorde pianissimi kwam, tot prachtige mengklanken (met alweer een adembenemende fluitsolo) en tot een ontroerend mooi, wegstervend slot.

Als laatste stuk werd Pijpers Septet (1923) voor blazers, contrabas en piano gespeeld, een wat priegelig en ontoegankelijk stuk dat maar niet wist te bekoren, hoe perfect de musici ook speelden. Het bleef verbrokkeld, ondanks dat Pijper zijn beroemde ‘kiemceltheorie’ hierin volop inzette, hoewel nooit helemaal duidelijk werd waaruit die nou precies bestond. Pijper zei erover: ‘Het is natuurlijk ‘toevallig’ en van geen belang dat het oermotiefje, uit twee intervallen, secunde en kwart bestaande, steeds weer opduikt en blijkbaar zo ‘belangrijke rol speelt’ – maar het is niet toevallig en wel van belang dat alle werken der grote klassieken steeds de indruk van een geheel geven, altijd gave meesterwerken zijn. En het logische gevolg van het mogelijk, mijnentwege zelfs waarschijnlijk onbewuste gebruik der oermotiefjes, der kiemcellen. En daarom is alles van deze Meesters, zelfs een oppervlakkig divertimento, een ‘Spielerei’ als dit Septet een organisch geheel, een volledigheid.’

 

 

Dynamische preview

Het concert werd overigens voorafgegaan door een presentatie van New Music NOW, een ‘collectief propagandabureau voor de nieuwe muziek, dat zich inzet voor het maken, spelen en delen van nieuwe muziek’. De Dag van de Componist, waarvan op en rond 21 juni 2025 alweer de vierde editie plaatsvindt, wil van Nederland één groot muziekstation maken, en de meer dan twintig deelnemende steden zullen hun componisten in de schijnwerpers zetten met allerlei activiteiten, zoals concerten, workshops en lezingen. Stadscomponisten componeren voor het festival een nieuw Stadslied, en het publiek kan van station naar station meereizen met de New Music NOW Express-trein. Live-optredens vinden plaats in de drie treincoupés en op de stations. Radiostation NPO Klassiek en online muziekplatform newmusicnow.nl besteden volop aandacht aan Nederlandse nieuwe muziek.

 

 

Het MAAT Saxophone Quartet speelde een dynamische preview van werken die zij tijdens de trein- en stationsconcerten ten gehore zullen brengen, en de jongste lichting ‘stadscomponisten’ werd gepresenteerd – want hoewel veel steden een stadsdichter of stadsfotograaf kennen, zijn er nog maar weinig stadscomponisten, en ook dat is een missie van New Music NOW. Voor de liefhebbers van hedendaagse serieuze kunstmuziek een sterke aanrader!

Peter Schlamilch

 

Info:

https://newmusicnow.nl/dag-van-de-componist