Gehoord: Musikverein, Großer Saal, Wenen, Oostenrijk, Voraufführung op 30 december 2024

Door Dr. Marcel S. Zwitser

 

Verassende programmering

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat ik medio oktober, toen de Wiener Philharmoniker het programma voor het Nieuwjaarsconcert 2025 vrijgaven, verrast was met het resultaat. In de wetenschap dat in 2025 de 200^e geboortedag van Johann Strauss jr. zal worden herdacht (op 25 oktober), rekende ik op een programma met louter werken van Johann Strauss jr, zoals dit in 1975 (bij de 150^e geboortedag) het geval was en in 1999 (bij de 100^e sterfdag) grotendeels ook – grotendeels, omdat 1999 tevens in het teken stond van de 150^e sterfdag van Johann Strauss sr. en er hierom ook enkele werken van vader Strauss in het programma waren opgenomen. Niet dat ik op zo’n programma hoopte: de ervaringen van 1975 en 1999 leidden voor mij tot de slotsom, dat een nieuwjaarsconcertprogramma eigenlijk niet zonder composities van Josef Strauss kan. En zie daar, er prijkten twee grote walsen van Josef op het programma: Dorfschwalben aus Österreich (op.164) en Transactionen (op.184).

 

 

De laatste keer

Wat mij echter onmiddellijk frappeerde, was de keuze van de walsen. De dirigent die in ieder door hem geleid nieuwjaarsconcert tot dusver één of zelfs meerdere onbekende walsen voor het voetlicht haalde, had nu vier overbekende walsen uitgekozen, die hij al in één van zijn voorgaande nieuwjaarsconcerten had gedirigeerd: Johann jr’s Accelerationen (op.234; 2004), Wein, Weib und Gesang (op.333; 2000) en Lagunenwalzer (op.411; 2000) en Josefs Transactionen (op.184; 1993). Mijn eerste indruk was dat Riccardo Muti diverse persoonlijke favorieten in een programma had samengenomen – als een soort ‘laatste woord’ misschien? Tijdens de persconferentie voor het Nieuwjaarsconcert in het Hotel Imperial (recht tegenover de Musikverein) op 28 december vertelde Muti dat hij na zijn eerste nieuwjaarsconcert (1993) ronduit had verklaard: ‘Nooit weer!’ Het liep allemaal anders, maar met de handen op tafel slaand wond de 83-jarige maestro er nu geen doekjes om: ‘Dit is echt de laatste keer!’

 

Het slotakkoord van de Radetzky-Marsch tijdens de Voraufführung op 30 december

 

Wals van een vrouw

De idee voor het programma lijkt te zijn geweest de loopbaan van Johann Strauss jr. te representeren in drie bekende walsen uit drie fasen in zijn carrière – de Accelerationen uit zijn vroege jaren, Wein, Weib und Gesang uit zijn piekperiode in de late jaren ’60 van de 19^e eeuw en de Lagunenwalzer uit de latere jaren – en deze te omramen met minder bekende polka’s en marsen. Dit resulteerde in een programma waarin voor zover het het Strauss-repertoire betrof geen enkele ‘nieuwjaarsconcert-première’ te beluisteren was – zelfs Eduards Luftig und duftig (op.206) is al eerder gespeeld (1973). De noviteiten betroffen de werken van de componisten buiten de Strauss-dynastie. Voormalig concertmeester Joseph Hellmesberger jr. (1855-1907) was ditmaal vertegenwoordigd met de mars Fidele Brüder uit de operette Das Veilchenmädel. Wat in Hellmesbergers muziek altijd weer opvalt is dat ze qua orkestratie linea rectavanuit de specifieke kwaliteiten van de Wiener Philharmoniker is gedacht, waardoor ze steeds zo fantastisch klinkt als het door de Weners wordt gespeeld – ook nu weer.

 

 

De in de internationale media zo gehypte Ferdinandus-Walzer(1848) van Constanze Geiger (1835-1890) – omdat het om de eerste compositie van een vrouw tijdens het Weens nieuwjaarsconcert gaat – viel mij tegen. Een directe prikkel tot de opname van dit stuk in het programma moet zijn uitgegaan van de recent verschenen biografie over Geiger van de hand van Raimund Lissy (“Es liegt ein eigener Zauber in diesem Wunderkinde!” Constanze Geiger – Komponistin, Pianistin, Schauspielerin aus Wien; Wenen, Hollitzer Verlag, 2024), leider van de tweede violen bij de Wiener Philharmoniker, waarvoor de huidige voorzitter van de Wiener Philharmoniker, Daniel Froschauer, een voorwoord schreef. Afgelopen zomer toonde Froschauer Muti diverse pianocomposities van Geiger met de bedoeling er één in het nieuwjaarsconcert op te nemen. Muti’s keuze viel onmiddellijk op de Ferdinandus-Walzer, waarbij Muti meteen voorstelde de openingswals bij wijze van reprise te herhalen.

 

Riccardo Muti en Daniel Froschauer tijdens de persconferentie op 28 december in Hotel Imperial

 

Muzikale kwaliteit

 Tijdens de persconferentie benadrukte Muti dat de muzikale kwaliteit voor hem doorslaggevend was – ‘als het geen goede muziek was, zou ik het niet hebben gedirigeerd’ – en dat wat hem betreft de programmering van Geigers wals niet als een politiek statement moest worden opgevat. Het beroep op de muzikale kwaliteit mag echter in zoverre worden genuanceerd, dat Muti in zijn laatste twee nieuwjaarsconcerten werken op de lessenaars liet leggen, die nu niet meteen tot de kroonjuwelen van de 19^e eeuwse dansmuziek kunnen worden gerekend: een Gavotte van Josef Czibulka (2018) en de wals Grubenlichter van Carl Zeller (2021). Daar komt in het geval van de Ferdinandus-Walzer dan nog eens bij, dat het stuk in een arrangement van Wolfgang Dörner voor het voetlicht werd gebracht, dat stilistisch bepaald niet de tijd van Joseph Lanner en Johann Strauss sr. evoceerde, maar eerder dat van een halve eeuw later, waardoor het eindresultaat wonderlijk anachronistisch overkwam. Mede gezien het feit dat Geiger nog maar 12 jaar oud was toen ze de Ferdinandus-Walzer componeerde, houd ik er serieus rekening mee dat het werk dat we te horen hebben gekregen wel eens voor 80% van Wolfgang Dörner en slechts voor 20% van Constanze Geiger zou kunnen zijn. Pikant detail tijdens de persconferentie was dat Muti ineens vroeg: ‘Wie is eigenlijk die Ferdinand? Dit maakt voor de interpretatie nogal uit’, waarop Froschauer antwoordde: ‘Dat weten we niet.’ Mijn eerste gedachte dat het om keizer Ferdinand moest gaan, wiens positie tijdens de revolutie in 1848 direct werd bedreigd, vond ik twee dagen later in het programmaboekje bij het concert bevestigd… 

 

 

Muti’s lange staat van dienst

Muti’s verdienste voor het Weens nieuwjaarsconcert is groot. Zijn eerste nieuwjaarsconcert (1993) blijft in de herinnering als het eerste concert waarin een tot dan toe ongekend groot aantal onbekende werken van de Strauss-familie te beluisteren was. Ook de concerten in 1997, 2000 en 2004 waren in dit opzicht verdienstelijk. Kenmerkend voor zijn interpretaties in zijn eerste concerten was de vlijmscherpe ritmiek, mede gemarkeerd door de compacte orkestklank, waardoor met name de snelle polka’s goed uit de verf kwamen. Onvergetelijk blijft zijn vertolking van Perpetuum mobile (op.257), dat hij in 1993 in flitsend vuurwerk omtoverde. Voor velen zal Muti echter de dirigent blijven, die het Nieuwjaarsconcert 2021 in een lege Musikvereinsaal leidde. Tijdens de persconferentie blikte de maestro terug op de surrealistische ervaring van dat concert, waarin de muziek steeds ‘tegen een muur van stilte’ leek dood te vallen. Het enige voordeel van die lege zaal, zo grapte hij nu, was dat we voor het eerst de Radetzky-Marschkonden horen zonder dat er door het publiek tegen de maat in werd meegeklapt (dit was natuurlijk niet waar, aangezien Nikolaus Harnoncourt het Nieuwjaarsconcert 2001 met de Radetzky-Marsch had geopend (!) en er toen ook niemand meeklapte). Tot de diepere lagen in de Strauss-muziek, zoals Harnoncourt (2001, 2003) en Mariss Jansons (2006, 2012, 2016), om maar te zwijgen van Herbert von Karajan (1987), die aan de oppervlakte wisten te brengen, drong Muti nooit door. Maar als er iets opvallend was in dit nieuwjaarsconcert, dan was het wel dat de vroeger zo presente fel Italiaanse pathos plaats had gemaakt voor een mild mezzoforte, wat diverse keren – vooral in de reprise van de openingswals van de Lagunenwalzer, maar ook in tal van andere stukken – indringend verstilde momenten opleverde. Wat niet onvermeld mag blijven, is de bewonderenswaardige immense fysieke en mentale energie, die de 83-jarige dirigent naar dit afscheidsconcert in mezzoforte meebracht en waarmee hij de Wiener Philharmoniker leidde in een concert, dat in mijn beleving omvloog.

Marcel Zwitser

 

 

Info:

https://www.wienerphilharmoniker.at/de/

De registratie van het Nieuwjaarsconcert 2025 zal in digitaal formaat beschikbaar zijn vanaf 10 januari, de cd-uitgave vanaf 17 januari, de dvd-, blu-ray en vinyl-uitgave vanaf 24 januari en als Visual Album vanaf 7 februari, opnieuw bij Sony Classical.