Borodin Quartet nog altijd een van de beste strijkkwartetten ter wereld

Strijkkwartetten van Brahms en Tsjaikovski. Gehoord: 17/1 2025, Kleine Zaal, Concertgebouw Amsterdam.

Door Wenneke Savenije

 

Één instrument van 16 snaren

Als vier leeuwen betraden ze de arena in het trotse besef onoverwinnelijk te zijn. En dat bleek ook tijdens het tweede concert van de driedelige tournee waarmee het befaamde Borodin Quartet zijn 80e verjaardag viert onmiskenbaar het geval. In 1945 door vier conservatoriumstudenten opgericht als toen nog het Strijkkwartet van het Moskou’s Philharmonisch, beleefde het kwartet in de eerste tien jaar van haar bestaan diverse wisselingen van de wacht. De eerste cellist, Mistislav Rostropovitsch (!), besloot al snel dat zijn carrière buiten het fulltime ensemblespel lag. In zijn plaats kwam Valentin Berlinsky, die het langst zittende lid van het Borodin Quartet zou worden. Ook altviolist Rudolf Barshai wilde zich toch liever profileren als solist en dirigent. Maar toen het kwartet in 1953 op één dag moest spelen op de begrafenissen van zowel Stalin als Prokofiev, had het zijn voorlopig vaste vorm aangenomen met Rotislav Dubinsky als primarius, tweede violist Jaroslav Alexandrov, altviolist Dmitri Shebalin en cellist Berlinsky, die hun kwartet in 1955 herdoopten in het Borodin Quartet. Eind jaren zeventig en begin jaren negentig volgden nieuwe wisselingen van de wacht, maar die deden geen afbreuk aan de internationale faam van het ensemble, dat inmiddels doorging voor een van de allerbeste strijkkwartetten ter wereld. Berlinsky gaf in 2007 zijn strijkstok over aan cellist Vladimir Balshin, Sergei Lomovsky werd in 2011 de tweede violist, Igor Naidin is al sinds 1996 de altviolist en violist Nikolai Sachenko, in 1998 winnaar van het Tsjaikovsky Concours, werd in 2022 de nieuwe primarius van het Borodin Quartet, waarover de Frankfurter Allgemeine Zeitung ooit schreef: …’hier hebben we niet vier individuele spelers, maar één enkel zestiensnarig instrument van grote virtuositeit.’

 

 

Identiteit en essentie

Heeft het kwartet in al die jaren haar unieke identiteit weten te behouden? Zelf gelooft het Borodin Quartet daar heilig in: ‘Elke nieuwkomer die zich aansluit hoort de bestaande leden spelen in een zeer herkenbare stijl, dus hij zuigt automatisch de traditie op. Het is geen kwestie van elkaar formeel lesgeven, of van collega’s die je corrigeren. Een kwartet verkeert in een permanente staat van studeren met elkaar. Een natuurlijker proces bestaat haast niet, leren terwijl je optreedt met je oudere collega’s.’ In de woorden van Sachenko, die nu drie jaar primarius van het kwartet is: ‘Je stemt je klank voortdurend af op de klank van de groep. Iedere repetitie leer je dat groepsgeluid beter kennen. Ik luister veel naar oude opnames van het kwartet. We gebruiken tot op de dag van vandaag de streken die eerdere leden van het Borodin in de partijen hebben gezet. Ze zijn onderdeel van een bepaalde interpretatie, het is een stuk erfenis. De Borodin-klank heeft deels te maken met die originele streken. Ik zit nog in de fase van alles in me opnemen, door opnames te beluisteren, maar ook door steeds meer stukken te leren kennen tijdens de repetities en concerten.’

 

 

Altviolist Naidin voegt daar in Preludium nuchter aan toe: ‘We zijn de vierde generatie spelers, dus natuurlijk is het geluid van het kwartet veranderd. De instrumenten zijn niet dezelfde, de spelers niet, de tijd waarin we leven niet. Je luistert met andere oren en hebt een andere wereld om je heen dan die van tachtig jaar geleden.’ Ook een befaamd kwartet moet zichzelf steeds opnieuw uitvinden en het repertoire telkens weer opschonen. Juist dat maakt muziek tot zo’n levende kunst. Maar hoewel de samenklank van het Borodin Quartet in de afgelopen 80 jaar wellicht wat helderder is geworden, is de verzengende kwaliteit ervan nog altijd even indrukwekkend als voorheen. Dat heeft te maken met een aantal aspecten, waaronder het onmiskenbare feit dat het oerdegelijke Russische muziekonderwijs met kop en schouders uitsteekt boven het muziekonderwijs elders in de wereld. Ook al is van jongs af aan keihard en gedisciplineerd getraind worden nog geen waarborg voor waarachtig kunstenaarschap, zo’n scholing geeft de werkelijk artistiek begaafden en muzikaal bevlogenen wel het voordeel van de vrijheid om zich, ontdaan van aardse kluisters, volledig te wijden aan het spirituele. Verheven boven technische strubbelingen met het instrument, ontsluit zich dan als het ware een nieuwe metafysische dimensie waarin de essentie van muziek (de geest en ‘ziel’ ervan) pas werkelijk tot zijn recht kan komen. Het Borodin Quaret bevond zich niet alleen de afgelopen 80 jaar, maar ook nu weer vanaf de eerste tot de laatste noot in deze hogere regionen. Muziek is voor het kwartet geen spel, amusement of tijdverdrijf, maar een heilige missie op leven en dood.

 

 

Brahms en Tsjaikovski

Volgens het Borodin Quartet hebben Tsjaikovski en Brahms de beste kwartetmuziek uit de Russische en Europese laatromantiek afgeleverd. Daarom kozen ze voor de programmering van de tournee voor hun ‘ijzeren repertoire’, dat al van meet af aan op de lessenaars van het kwartet heeft gestaan. Zonder overdrijving gaven ze zowel het ingetogen maar krachtige Tweede strijkkwartet in a op. 51 van Brahms als het onrustigere en onstuimigere Tweede strijkkwartet in F op. 22 van Tsjaikovski een ‘wedergeboorte’ met zoveel inlevingsvermogen, samengebundelde kracht en instrumentale vitaliteit, dat het klonk alsof de stukken ter plekke uit de fantasierijke hoofden en emotionele gemoedsgesteldheden van beide componisten opborrelden. Techniek is een woord dat niet volstaat om de magie van het Borodin Quartet te beschrijven. Bij dit kwartet wordt alle techniek namelijk onmiddellijk ook tot kunst verheven, tot een middel om te kleuren, te verrijken en te verdiepen.

 

Het strijkkwartet, artiest onbekend

 

Of het nu ingenieuze vingerzettingen en inventieve streken, de wisselende intensiteit van het vibrato, genuanceerde articulaties, de opbouw en timing van de fraseringen, zuivere intonatie, dynamische schakeringen, de flow van de beweging of de overkoepelende spanningsopbouw betreft, alles vormt een in elkaar overvloeiend genuanceerd en gedetailleerd onderdeel van het grotere geheel, zodat je tegelijkertijd naar een soort ‘zuil’ van ijzersterk samenspel luistert waarin alles organisch met alles versmelt, als naar vier krachtige individuen die zich hoogstpersoonlijk en individueel uitspreken zonder daarbij de dialoog met de andere spelers uit het oog te verliezen of elkaar te overstemmen. De samenklank is van een gloeiende intensiteit en betrokkenheid, de muzikale ‘story telling’ is spannend, verrassend en vaak adembenemend. Het Borodin Quartet personifieert al 80 jaar lang het hoogst haalbare level van bevlogen, integer en gewetensvol samenspel en weet daarmee van de eerste tot de laatste noot te boeien, mede omdat alle leden ook weer iets eigens inbrengen. Ze musiceren alle vier vlekkeloos, zuiver en gepassioneerd, maar cellist Balshin brengt ook nog iets luchtigs en lichtvoetigs met zich mee, altviolist Naidin zorgt met zijn warme solo’s, monumentale klank en no nonsense- benadering voor onderlinge verbinding, tweede violist Lomovsky brengt met zijn soliede spel ouderwetse degelijkheid en betrouwbaarheid in en primarius Nikolai Sachenko gooit als een energieke, strijdlustige en creatieve gladiator brokjes muzikaal vuurwerk in de ring. Bij wijze van toegift volgde nog een ontroerend mooie vertolking van Beethovens Cavatina, een bewogen stuk dat de eeuwigheid lijkt te omvatten terwijl de componist maar weinig notenpapier en noten nodig had om dit vijfde deel van zijn Dertiende strijkkwartet te componeren. Ook zelf moest Beethoven er steeds weer om huilen, want nooit had een stuk van hemzelf zo’n diepe indruk op hem gemaakt. Innig en zonder sentimenteel of pathetisch te worden, drong het Borodin Quartet door tot de even droevige als verlossende essentie van de Cavatina,  die klonk als een oproep tot liefde, vrede en bezinning.

Op 11 april vindt het 3e concert van de Borodin Quartet-tournee plaats, waarop van beide componisten het Derde Strijkkwartet (Brahms op. 57 in Bes en Tsjaikovski  op. 30 in es) zal worden uitgevoerd en dat is, in het bijzonder voor de liefhebbers van het strijkkwartet, iets om niet te missen!

Wenneke Savenije

 

 

 

Info & tickets 3e concert 11 April 2025:

https://www.concertgebouw.nl/concerten/5143529-borodin-quartet-80-jaar-brahms-en-tsjaikovski-deel-3

You May Also Like

De Hangende Tuinen van Babylon

Orkest van de Achttiende Eeuw welluidend en beschaafd

CHANGES – Roctet presenteert nieuwe cd met wereldpremière Theo Loevendie

Een bijzondere avond die niet helemaal op gang wilde komen