Het Phion illustreert muzikaal de romans van Arthur Japin
Gehoord in de Spiegel te Zwolle op 23 november 2024
Door Suus Blanke
Arthur Japin en het Phion
De aankondiging van het concert Arthur Japin presenteert… Petroesjka gegeven door het Phion was en beetje misleidend. De verwachting was geschapen dat het over zijn nieuwste roman (het in september 2024 uitgebrachte) Het Stravinsky-spel zou gaan. Het ballet Petroesjka heeft Igor Stravinsky, één van de grootste componisten van de vorige eeuw, op muziek gezet. De orkestrale uitvoering van deze muziek kwam pas na de pauze. Het concert begon bij de bron waar Stravinsky heeft gewerkt en waar Petroesjka is ontstaan; Ballet Russes van Sergej Diaghilev in Parijs aan het begin van de vorige eeuw. Diaghilev wist de beste Russische dansers en choreografen, de beste kostuum en decor ontwerpers én de beste componisten van zijn tijd aan het gezelschap te binden. Zo ontstond de allergrootste vernieuwing in het klassiek ballet.
Vaslav
Daarom begon Japin waarschijnlijk met zijn boek Vaslav over het tragische leven van de aller grootste danser van Ballet Russes: Vaslav Nijinsky. De danser die als man op spitsen kon dansen en leek te zweven over het podium. Nijinsky maakte in opdracht van Ballet Russes een choreografie op Prélude à l’apres-midi d’un faune, een symbolistisch gedicht van Stéphane Mallarmé die in 1894 was verklankt door Claude Debussy. De voor die tijd zeer vernieuwende compositie verwierf pas bekendheid nadat Nijinsky de faun in 1912 onnavolgbaar op het toneel had gebracht in kostuums ontworpen door Leon Bakst die ook verantwoordelijk was voor de decors en promotiemateriaal.
De taak aan het Phion was deze muziek te verklanken. Het orkest onder leiding van dirigent Kerem Hasan deed dit beeldschoon met hulde aan de fluitiste die de eerste (spannende) solomaten kwetsbaar vertolkte, evenals de harpiste die haar tonen feeëriek over het podium liet rollen. Dirigent Hasan bleek een liefdevolle en beweeglijk dirigent, die de muziek van Debussy zeer helder, nergens te hard en betoverend uit het Phion wist te halen.
Boven het podium hing een scherm waarop tijdens het concert foto’s, afbeeldingen films en teksten werden geprojecteerd. Zo zag het publiek een foto van de grote verbrekers van het klassiek ballet: Diaghilev-Nijinsky en Stravinsky. Japin nam plaats achter de piano om als zijnde Stravinsky zijn Polka te vertolken. Uiteindelijk liet hij dat over aan pianist Daan Kortekaas, die later achter het celesta en vleugel plaatsnam in het orkest. Wat mij betreft was het een zinloze onderbreking van de avond.
Wat stilte wil
Plotseling gingen we, (wat ik niet had verwacht) naar Amsterdam, waar o.a Julius Röntgen een paar decennia eerder het Concertgebouw oprichtte. Daar heeft hij ook Anna Witsen (1855-1889) ontmoet, die dolgraag (opera)zangeres wilde worden, wat haar vader verbood. Ondanks de goede aanbevelingen van Röntgen was haar vader onvermurbaar, wat Anna uiteindelijk noodlottig werd. Haar dramatische levensverhaal verscheen in 2022 in de roman van Japin Wat stilte wil. De schrijver las voor uit zijn ena laatste roman hoe Röntgen en Anna converseerde terwijl ze samen door Artis wandelden. We zagen ook een zwart-wit filmpje die moest verbeelden hoe het Concertgebouw werd ingericht, terwijl Röntgen daar enthousiast over vertelde. Het kon niet anders dan dat er muziek van hem gespeeld zou worden. Het Phion had gekozen voor het eerste deel uit zijn Celloconcert, met als solist de aanvoerder van het orkest René Berman. Hoewel Berman zijn sporen ruimschoots heeft verdiend, ontbrak hem de flair van een ervaren solist. Toch wist hij samen met het orkest het werk zo te vertolken dat het naar meer smaakte. Dat zegt natuurlijk ook wat over de compositie van Röntgen, die een volledige uitvoering verdient.
Kolja
Vervolgens vlogen we opeens naar Rusland. Stravinsky is er geboren, maar heeft er nauwelijks gecomponeerd, wat niet geldt voor Peter Iljitsch Tsjaikovski. Diens broer Modest Tsjaikovski speelt een grote rol in de roman Kolja. Deze handelt over het doofstomme kind Kolja die Modest aanneemt en zich met zijn handicap goed leert staande houden in de wereld. ‘Woorden zijn vlinders, zo droomde hij zijn taal’ citeerde Japin. Verder ging de schrijver uitgebreid in op het feit dat P.I.Tsjaikovski een ongelukkig leven had geleden omdat hij in zijn tijd niet openlijk homosexueel kon zijn en voor de buitenwereld trouwde met een vrouw. Japin ging vooral in op het onaangename gedrag van de componist jegens de(ze) vrouw en vergeleek Tsjaikovski met de personage Jevgeni Onegin uit de gelijknamige roman van Poesjkin die de componist als opera op muziek heeft gezet. De smachtende verliefde Tatjana verscheen op het podium in een zacht beige glitterende jurk. Haar rol in de beroemde briefsène uit de opera werd prachtig gezongen, met een mooie donkere kleur in haar stem, door de Turks-Nederlandse sopraan Aylin Sezer. Terwijl het orkest haar begeleidde met een diepe volle klank, deed Sezer of ze de brief stond te schrijven op de voor haar geplaatste muzieklessenaar. Bij de slotnoot stuurde ze de brief de zaal in opgevouwen tot een vliegtuig.
Petroesjka
Het gedeelte voor de pauze schiep verwachtingen voor daarna, maar ook daar kwamen we een beetje bedrogen uit. Japin nam weer, als aan het begin van het concert, het woord en vertelde verder over het einde van de danscarriëre Vaslav Nijinsky en zijn verblijf in een psychiatrische inrichting tot aan zijn dood. Ondertussen zagen we een foto van Nijinsky als de pop Petroesjka. Hoewel de balletdanser op de foto die getoond werd in de twintig geweest moet zijn, zag je zijn toekomst in een inrichting al weerspiegeld. (Men zegt vaak dat genialiteit en gekte dicht bijelkaar liggen) Japin vertelde in het kort hoe Stravinsky zijn muziek had gebaseerd op de Russische volkscultuur en over de personage Petroesjka die verliefd werd op een ballerina, die op haar beurt verliefd was op een rijke moor. Deze figuren zijn allen poppen die zich bevinden op een markt in Sint Petersburg. De oude tovenaar (de poppenspeler) neemt wraak en slaat Petroesjka met een kromzwaard, waardoor de houtsnippers uit het lijf van de pop komen. Toch keert Petroesjka terug, maar dan slechts zijn geest. Onderaan dit artikel vindt u een gehele uitvoering van dit ballet.
Het Phion sloot het concert af met een uitvoering van de orkestmuziek van Stravinsky, is geen begeleidingsmuziek, maar klank- en kleurrijk genoeg om zonder dansers te worden uitgevoerd. Helaas kwam de muziek bij het orkest wat minder goed uit de verf. Bij aanvang zat ik met geknepen billen op mijn stoel of dirigent Kerem Hasan ritmisch de boel wel bij elkaar kon houden. Ook de spanning tijdens de korte stiltemomenten in de muziek vielen dood, voordat Petroesjka zelf stierf. Gelukkig vonden dirigent en musici naar het einde van de uitvoering elkaar en brachten het tot een klinkend slot. Na afloop van het concert heb ik mij laten vertellen, dat de akoestiek van de zaal in Zwolle het orkest parten speelden en daarom deze uitvoering voor de musici en dirigent extra zwaar was geweest.
Het Phion en Arthur Japin
Het was een veelbelovend idee van het Phion een schrijver uit te nodigen bij een concert. Wanneer er misschien een andere promotie was geweest had dit ook veel meer lezers naar de zaal kunnen trekken. Maar alle begin is moeilijk. Zo was er ook geen balans tussen het gedeelte voor en na de pauze. Na de voor het publiek wat lange uitvoering van Petroesjka, verwachtte iedereen Japin terug op het podium om met een verteliing over zijn nieuwste boek Het Stravinsky-spel de avond af te sluiten. Dat gebeurde niet en zorgde voor een onbevredigend gevoel. Dat was erg jammer omdat Japin, die eerder acteur is geweest, de avond heel goed kon dragen. Maar ook de schrijver / acteur voelde zich gebonden aan de door het Phion voorgestelde spreektijd. Helaas legde Japin ook geen verbanden tussen Stravinsky, Amsterdam en Rusland, wat makkelijk had gekund en voor het publiek dat minder bekend is met deze materie het fragmentarische concert meer met elkaar verbonden zou hebben. Nu werd de avond een optelsom van Japins boeken, geïllustreerd door muziek. Wat mij betreft was het al voldoende geweest wanneer Japin het bij zijn twee boeken over Vaslav en Stravinsky had gelaten. Dat is al stof genoeg voor meerdere concerten en had tot meer diepgang geleid. Het was een goed idee om de romans van Japin tijdens de pauze en na het concert te verkopen. Maar na afloop bleef het gevoel hangen, dat de schrijver even in het kort zijn boeken had staan promoten. Zonde, want op basis van de ‘Gesamstkunstwerk’ gedachte van Ballet Russes en anderen uit het begin van de vorige eeuw, was dit een geweldig concept van het Phion voor een nieuwe concertvorm.
Suus Blanke
Foto’s: Marco Borggreve e.a.
Info Websites en films:
Website Phion
Website Arthur Japin
Website Kerem Hasan
Website Aylin Sezer
https://www.aylinsezer.com/nl-home.html
Zeer korte filmfragmenten van Vaslav Nijinsky
https://www.youtube.com/watch?v=M1w6cg5I10c
Complete uitvoering van Petroesjka door het Bolshoi Ballet Russes Film
