Programma: Marion von Tilzer – Into Eternity. Belinfante Quartet en Bella Adamova (mezzosopraan), Maya Fridman (cello, vocals), Michael Hesselink (clarinet), Jacobus Thiele (percussie) en Marion von Tilzer (piano). Gehoord: 4 mei 2025, PHIL, Kleine Zaal, Haarlem

Door Peter Schlamilch

 

Hoe ziet de toekomst van de moderne serieuze kunstmuziek eruit? Er wordt al ruim een eeuw een antwoord op die vraag gezocht, en telkens als componisten er één gevonden meenden te hebben, haakte een deel van het publiek af, tot er langzaamaan steeds minder liefhebbers overbleven. Arnold Schönberg probeerde honderd jaar geleden de eeuwenoude overheersing van de ‘grondtoon’ te vervangen door een systeem waarin niet één toon de baas was over alle anderen (zoals dat in zekere zin al vanaf de oude Grieken het geval was geweest), maar waarin alle tonen gelijkwaardig waren – een beetje naar analogie van de democratie, die ook in die tijd werd ‘heruitgevonden’.

 

 

 

Dissidente geluiden

De harmonieën, de accoorden dus, kwamen in een kwaad daglicht te staan en de melodieën evenzo, en áls ze er al waren herkende weinigen ze, vanwege het ontbreken van de tonale context, zeker toen Olivier Messiaen, Pierre Boulez, Karlheinz Stockhausen en Luciano Berio deze ‘atonaliteit’ verder ontwikkelden tot het serialisme, waarin ook de dynamiek en de klankkleur werden ‘gedemocratiseerd’.

De vorige eeuw heeft vele muzikale stromingen gekend, zoals het Futurisme, de Musique concrète, de microtonale, de aleatorische en de minimalistische muziek, maar geen ervan trok volle zalen, zeker niet als de weggegeven vrijkaarten niet werden meegeteld. Het publiek haakte goeddeels af, veel musici speelden vaak met tegenzin – dissidente geluiden werden meedogenloos afgestraft – en de markt voor Bach, Mozart, Brahms en Wagner bloeide als nooit tevoren, zeker na de ontwikkeling van radio en grammofoon.

 

Kapitale fout

Natuurlijk moet een levensvatbare cultuur zich ontwikkelen en blijven experimenteren, hoewel opvallend genoeg de eerder genoemde grote componisten eigenlijk allemaal eerder ‘voltooiers’ waren dan experimentalisten, op Wagner na, uiteraard. Maar zonder de gezonde basis van een flinke schare bezoekers en nieuwe aanwas van muziekliefhebbers en -studenten zag en ziet de klassieke toekomst er somber uit, net als in de andere kunsten, overigens.

De meeste jonge componisten hebben de atonaliteit gelukkig afgezworen – ze zagen in dat die een heilloze route is. Velen wendden zich naar de inmiddels sterk ontwikkelde popmuziek, de jazz of de filmmuziek, zonder zich te realiseren dat die genres dat zelf al veel beter kunnen en de traditionele muziekliefhebbers er meestal niet op zitten te wachten. Soms worden elektronica en videokunst ingezet, maar dat berooft de klassieke muziekpraktijk van haar Unique Selling Point, namelijk de directe, akoestische en onmiddellijke expressie van levende kunstenaars. Ook dat is dus een doodlopende weg, en het zou ook een kapitale fout zijn in deze steeds digitaler wordende wereld vol AI, waarin bijna niets meer echt is en al zoveel via schermen en projecties wordt bekeken en beluisterd.

 

 

Vilma Grunwald

Hoe dan wel? Op eigen bodem hebben we hoopvolle voorbeelden als Willem Jeths (Requiem) en anderen, en ook de Oostenrijkse componiste Marion von Tilzer, sinds 1989 in Nederland woonachtig, houdt zich verre van atonale, electronische en andere moderniteiten: ze componeert tonaal (veel stukken staan in C-groot) en acoustisch – we hoorden afgelopen zondag, op dodenherdenking, een stemmige combinatie van een strijkkwartet, piano, klarinet en slagwerker, aangevuld met de heerlijk spelende solocelliste Maya Fridman en de prachtig zingende mezzosopraan Bella Adamova. Ze brachten een eerbetoon aan Vilma Grunwald, die op 11 juli 1944, net aangekomen in Auschwitz, de vrachtwagens die haar en haar kleine zoontje naar de gaskamers zouden brengen hoorde aankomen. Ze schreef haar man, die, samen met haar andere zoontje, ook in het kamp zat, een haastig briefje, dat als door een wonder werd gered door een kampbewaker: de SS-er bezorgde het bij de echtgenoot, die de oorlog overleefde.

 

 

Tot in de eeuwigheid

‘Ji,j mijn enige, mijn liefste, het is Blocksperre en we wachten tot het donker wordt. (…) De beruchte vrachtwagens zijn hier al en we wachten tot het zal beginnen. Ik ben volkomen kalm. (…) Blijf gezond en denk aan mijn motto dat de tijd zal helen – misschien niet alles, maar minstens een deel. Zorg goed voor ons kleine gouden jongetje en verwen hem niet teveel met al je liefde. Blijf allebei gezond, lieverds. Ik zal alleen maar aan jou en Misa denken. Heb een gelukkig leven. We moeten de vrachtwagens in. Tot in de eeuwigheid, jouw Vilma.’

Die laatste woorden, Into Eternity, werden de titel van de aangrijpende verklanking die Marion von Tilzer van de complete brief maakte, en die hartverscheurend werd vertolkt door Bella Adamova, die de brief eerst indringend voorlas – in het Tsjechisch, dat ze vloeiend beheerst. Daarna zong ze dezelfde tekst. Haar prachtige, warme en volle mezzo maakte diepe indruk – door haar integere, van elke overbodige dramatiek gespeende voordracht werd de afgrijselijke sfeer van het machteloze afscheid bijna tastbaar. Beklemmend in haar expressie, moederlijk en, zoals de brief ook zegt, toch ‘volkomen kalm’ maakte ze het publiek deelgenoot van de tragiek van niet alleen Vilma Grunwald en haar zoontje, maar van alle slachtoffers van de wreedheden uit de Tweede Wereldoorlog.

 

 

Grandioze, weemoedige solo

Von Tilzers muziek weet de totale ontreddering van de moeder in haar kille cel direct te vangen, het verdriet om haar zoontjes in een schitterend hoogtepunt te schilderen en te besluiten met de haast transcendentale berusting die ook uit de brief spreekt: berusting, moed en het vertrouwen dat de liefde ‘ons door en voorbij het einde draagt’. Het daaropvolgende Tsjechische wiegenliedje, ook gezongen door Adamova, klonk zó moederlijk-ontroerend dat ik een brok in mijn keel kreeg, mede door haar soms geloken ogen en ronde en intieme stemgeluid, dat ook neuriënd de zaal zachtjes deed vibreren. Ook de belichting van de lichttechnicus van PHIL was prachtig en expressief.

 

Loepzuiver gestemde belletjes

Het werk werd omgeven door kortere deeltjes, die goeddeels van dezelfde sfeer getuigden en werden voorafgegaan met een grandioze en weemoedige solo van celliste Maya Fridman, die, blootsvoets, met serene maar krachtige streken het uitstekend spelende strijkkwartet aanvuurde tot prachtige, volle en eenvoudig-pure harmonieën. Fridman improviseert zo overtuigend dat we geen moment het gevoel hadden dat de muziek niet voorgeschreven was: haar noten bevatten zoveel structuur en diepgang dat ze ons op het puntje van de stoel deden belanden. Het Belinfante Quartet speelde, gezeten op de achtergrond, zuiver en melancholiek, slagwerker Jacobus Thiele haalde trage, zachte zoemingen uit zijn udu (een Afrikaanse, met de hand bespeelde terracottapot) en toverde tot slot enkele etherische klanken uit zijn met een strijkstok geaaide zachte, loepzuiver gestemde belletjes, alsof hij de oneindigheid zelve de zaal in blies.

 

 

Summum van hartzeer

Componiste Von Tilzer bespeelde zelf bij de meeste deeltjes piano, en dat deed ze zonder uitzondering teder en kleurrijk, zodat haar klanken prachtig mengden met de strijkers, bij wie zich heel even ook een klarinet voegde, die dezelfde gave had: naadloos vulde hij de toch al etherische strijkersklanken aan met nét die menselijke adem die de muziek soms nodig had. Als celliste Maya Fridman dan ook nog, heel zacht, hoog en zuiver, heel even haar pure sopraanstem laat horen, is de betovering compleet. Een enkel deel is best pittig van tempo, maar over het algemeen horen we nagalmen van Pärt, Steve Reich, Tsjaikovski en zelfs een vleugje Samuel Barber: diens Dover Beach, ook over menselijke verwijdering, klonk, bewust of onbewust, zacht na in Into Eternity, misschien door het veelvuldige gebruik van de mineur-sext, een interval dat inderdaad door veel componisten als summum van hartzeer wordt beschouwd (Wagners Siegmund: Heiligster Minne, höchster Noth…).

 

Gered?

Of we de toekomst van de klassieke muziek gered hebben? Von Tilzer lijkt daar helemaal niet mee bezig te zijn, en terecht – dat moet de geschiedenis maar uitwijzen. Vaak is haar muziek prachtig-sereen, en soms zó verstild dat je even naar een modulatie of wat dissonanten gaat verlangen om bij de les te blijven, zeker als je zo’n ongeduldige Wagner-fan bent zoals ik, die soms elke maat wel moduleert. Maar haar muziek is altijd prachtig geïnstrumenteerd, harmonieus, toegankelijk, bij vlagen beeldschoon en altijd puur en eerlijk. Daarmee is Into Eternity een integer eerbetoon aan de slachtoffers van Auschwitz. De eropvolgende twee minuten stilte, ook al was het kwart over vier ’s middags, waren bevrijdend en weldadig.

Peter Schlamilch

 

Info: