Gehoord, zondagmiddag 16 februari 2025. kleine zaal, Phil, Haarlem

Door Mark Doorn

 

Uitermate zorgelijk vond ik de keuze van Phil om de naam van het Jerusalem Quartet enigszins te maskeren op hun website. Wat meteen in het oog sprong waren de strijkkwartetten die gespeeld zouden worden en pas na even zoeken kon je lezen door welk strijkkwartet. Wat leven we toch in een rare wereld, in een ingewikkelde tijd. Misschien, als dit fantastische ensemble duidelijker geafficheerd was, had de zaal wel helemaal vol gezeten. Ik heb het te doen met alle mensen die dit concert hebben moeten missen. Toch was de kleine zaal van het Haarlemse Phil goed gevuld en wat klinkt alles hier toch mooi….zelfs vanaf de achterste rij. Eenmaal binnen werd het snel duidelijk dat we een concert gingen beluisteren van het befaamde Jerusalem Quartet.

 

 

Allerhoogste niveau

De voornaamste reden dat het vandaag zo mooi klonk, was het Jerusalem Quartet. Ik heb mijn mening dat perfectie vaak tot saaiheid leidt, moeten bijstellen. Dit is strijkkwartet spelen op het allerhoogste niveau. De wijze waarop de leden van het kwartet met elkaar in gesprek waren, luisterden naar en reageerden op elkaar, mijlenver boven de materie stonden, een transparantie ten toon spreidden waarbij werkelijk iedere noot dezelfde onvermoeibare aandacht kreeg, was een feest voor het gehoor. Voor iedere frase in elk afzonderlijk deel van de drie strijkkwartetten op het programma, hadden de musici exact de juiste dynamiek, de juiste klankkleur en de juiste intensiteit gevonden. Het leek net of strijkkwartet spelen heel makkelijk was.

 

Pure opera

 

Het concert ving aan met het laatste Haydn Kwartet van Mozart, nr. 19 in C, ook wel bekend als het ‘Dissonantenkwartet‘. Tussen 1782 en 1785 componeerde Mozart een reeks van zes strijkkwartetten die hij opdroeg aan zijn mentor en goede vriend Joseph Haydn, de ‘vader van het strijkkwartet’. Mozart schreef ook dit laatste kwartet van de cyclus tussen 1782 en 1875. Op 15 januari 1785 vond de eerste uitvoering plaats in Wenen. Volgens sommige berichten zou Haydn bij de eerste uitvoering, in Mozarts woning in Wenen, zelf ook meegespeeld hebben.  Wat we zeker weten is dat Haydn erg onder de indruk was van de prestatie van zijn jonge vriend. Aan vader Leopold liet hij weten:

‘Voor God, en als eerlijk man, zeg ik je dat je zoon de grootste componist is die ik persoonlijk of bij naam ken. Hij heeft smaak en bovendien de meest diepgaande kennis van compositie.’

Het Jerusalem Quartet speelde het werk alsof zij er intensief aan hadden gewerkt met de componist zelf, die ze alle geheimen van het stuk had prijsgegeven. Dit was Mozart zoals Mozart bedoeld is: pure opera! Wat opviel was de hoge mate van concentratie bij het publiek, zelfs tussen de delen door. Ik heb geen enkel hoestje kunnen constateren.

Het Dissonantenkwartet is een tijdloos voorbeeld van Mozarts vermogen om emotie, expressie en technische virtuositeit harmonieus te verenigen in een meesterwerk dat blijft fascineren. Het Jerusalem Kwartet heeft dat vermogen vandaag geheel blootgelegd.

 

 

Bovenmenselijke opgave

Iedere noot hoorbaar maken en het publiek van a tot z door een verhaal heen leiden vraagt bij Mozart om meesterschap. Hetzelfde bereiken bij Sjostakovitsj getuigt van bovenmenselijkheid. Ik merk dat ik bij het schrijven van dit stuk moeite heb met het vinden van de woorden die in voldoende mate kunnen beschrijven wat ik vandaag heb mogen ervaren.

In het voorjaar van 1968 voltooide Dmitri Sjostakovitsj zijn 12e Strijkkwartet, in de, voor strijkers niet eenvoudige, toonsoort Des. Het 12e Strijkkwartet was het tweede strijkkwartet in een reeks strijkkwartetten die Sjostakovitsj had opgedragen aan de individuele leden van het beroemde Beethoven Kwartet. Op 14 juni 1968 bracht het Beethoven Kwartet het werk in première in de USSR Componistenclub in Moskou.

Sjostakovitsj had een bijzondere interesse in getallen en hun muzikale betekenis. Opvallend is dat de tweede viool pas in maat 34 begint te spelen. Dit had echter geen muzikale reden, maar was een symbolisch eerbetoon aan de in 1965 overleden tweede violist Vasili Pyotrovich Shirinsky. Toen Nikolai Zabavnikov hem verving, had het Beethoven Kwartet exact 34 jaar samengespeeld. Sjostakovitsj spiegelde dit tijdsverloop in de muziek door de tweede viool pas in maat 34 toe te laten.

Numerologisch had het getal 34 voor Sjostakovitsj nog een extra betekenis. In de gematria, een methode waarbij letters aan cijfers worden gekoppeld, correspondeert de letterreeks D-S-C-H (de muzikale handtekening die Sjostakovitsj vaker gebruikte) met het getal 34. Dit geeft het kwartet een diepere persoonlijke laag.

Bij dit, uit slechts twee delen bestaande, twaalfde kwartet bediende Sjostakovitsj zich voor het eerst van Arnold Schönbergs twaalftoonstechniek, iets wat ongebruikelijk was voor de componist die doorgaans tonaal schreef. De opening van het Twaalfde Kwartet start met een atonale rij van twaalf tonen, gespeeld door de cello. In de eerste maat klinken elf verschillende tonen zonder herhaling. De twaalfde toon, die pas in de tweede maat verschijnt, is Des.

In het tweede, langere deel vindt een symfonische verwerking van de twaalftoonsreeks plaats. Dit deel staat bekend als zeer moeilijk om uit te voeren. Het is een zeer intens deel, waarin verschillende twaalftoons structuren door elkaar verweven worden. Toch wordt het niet volledig atonaal: melodische en harmonische structuren blijven herkenbaar. Het tweede deel eindigt verrassend optimistisch in een ondubbelzinnig Des-groot.

De uitvoering van dit intense werk door het Jerusalem Kwartet was fenomenaal en kwam het ensemble al vóór de pauze op een zeer terechte staande ovatie te staan. Na het slotakkoord was hoorbaar hoe het publiek weer durfde adem te halen.

 

 

Heimwee

Na de pauze namen de heren van het Jerusalem kwartet ons mee naar de wereld van Antonin Dvořák. Het Amerikaanse avontuur van de Boheemse componist had naast de succesvolle kant ook een keerzijde. Dvořák had last van heimwee naar zijn kinderen en kwam hierdoor niet meer aan componeren toe. Na zijn 12e ‘Amerikaanse’ Strijkkwartet en zijn beroemde Negende symfonie ‘Uit de Nieuwe Wereld’ (1893) had hij al wel de contouren klaar voor het 13e Strijkkwartet, maar duurde het tot na zijn terugkeer naar zijn vaderland in 1895, alvorens hij het werk voltooide.

 

 

Het Jerusalem Kwartet overtuigde in het eerste deel en wist de geraffineerdheid van dit Allegro molto, met zijn wisselende thema’s, subtiel uit te spelen. Ook het meer plechtige Adagio ging er bij het publiek in als zoete koek. De herinneringen aan Dvořáks Amerikaanse tijd in het derde deel wisselden zich naadloos af met de meer Boheemse klanken. Om toch nog een, wellicht overbodige, kritische noot te kraken, verloor de uitvoering van dit werk aan kracht in de lange, gecompliceerde finale. Na afloop vroeg ik mij oprecht af of er wat menselijke vermoeidheid was ingetreden bij de musici, hetgeen mij, na alle technische en muzikale hoogtepunten van deze middag, helemaal niets zou hebben verbaasd. Al met al zal dit één van die concerten zijn, die me nog lang zal heugen en op mijn shortlist komt te staan van meest bijzondere muzikale ervaringen in mijn leven.

Mark Doorn

 

Info:

https://www.philhaarlem.nl/agenda/1324/strijkkwartet/sjostakovitsj-mozart-dvorak