Gehoord: 16 februari 2025, Zondagochtend Concert, Concertgebouw, Grote zaal, Amsterdam*

Door Peter Schlamilch

 

De traditie van het Zondagochtend Concert bestaat al meer dan 30 jaar: Het Concertgebouw en de AVRO, nu AVROTROS, organiseren elke week een concert van topklasse, rechtstreeks uitgezonden op Radio 4. Het Zondagochtend Concert behoort tot de best beluisterde programma’s van die zender en dat is begrijpelijk: toegankelijke orkestklassiekers worden op zeer hoog niveau gespeeld. Veel Beethoven, Tsjaikovski en Mendelssohn, maar ook af en toe een première. De kern wordt gevormd door het Radio Filharmonisch Orkest, maar ook andere orkesten en kamermuziekensembles komen aan bod.

 

 

Russische binnenlanden

Niet verwonderlijk dus, dat het Concertgebouw afgelopen zondag volledig uitverkocht was, want wie wil Romeo en Julia, Tsjaikovski’s geniale meesterwerk in zakformaat, nu níet live horen? De sinistere inleiding die de steegjes van Verona schilderen, het strijdthema waarin de rivaliserende families hun eindeloze veten uitvechten en waarin de degenslagen hoorbaar zijn, en het heerlijke liefdesthema, dat mij altijd een beetje aan de Onedin Line doet denken, hoewel de sensitieve Russische componist, afkomstig uit de Russische binnenlanden, daar natuurlijk weinig aan kon doen.

 

 

Tranen en geweld

Dirigent Gergely Madaras begon Tsjaikovski’s emotionele achtbaan in een pittig tempo, hoewel de componist in zijn tempoaanwijzing juist op Moderato, matig, aandrong. Daardoor kwam de duistere sfeer waarmee dit mistroostige verhaal omgeven wordt, niet helemaal uit de verf: de blazers speelden uitmuntend, spatgelijk en zuiver, maar door het wat opgewekte tempo bleef de aankondiging van het fatale einde van het Veronese liefdespaar onderbelicht. Dat was jammer, omdat het de essentie van Tsjaikovski’s boodschap is: deze liefde gaat in tranen en geweld ten onder. Want hoewel het liefdesthema lijkt te triomferen in de coda (het naspel), wordt het door de chromatisch dalende baslijnen het graf ingetrokken, net zoals Purcell koningin Dido 200 jaar eerder al liet sterven van verdriet.

 

 

Bloeddorst en wreedheid

Vanaf het hoofdthema koos Madaras gelukkig uitstekende tempi, en het orkest gloeide en zinderde, ook in de bekende 11 formidabele syncopische doodsklappen, die de dirigent merkwaardig genoeg niet aangaf (in de reprise overigens wel iets meer). Niet dat een toporkest als het Radio Fil die zelf niet kan uittellen, verre van, maar een dirigent die ze ‘voorleeft’ geeft net dat beetje meer extra zekerheid en vooral felheid, die deze passage zo goed kan gebruiken, want anders wordt het muzikale duel te voorspelbaar en de akkoorden te verwacht. Tsjaikovski schetste hier het zwaardgevecht tussen de bloeddorstige families, en wraakzucht, hardvochtigheid en wreedheid moeten hier overheersen. Daar ontbrak het een beetje aan, en met iets meer risico was de muziek meer gaan gloeien.

 

 

Opwindende meeslependheid

Het tweede thema was echter magistraal. De altviolen en althobo ‘bliezen’ hun liefdesnoten somptueus en kleurrijk de zaal in, zeer mooi, weldadig en waarachtig ‘zacht maar hoorbaar’ (zoals de componist voorschreef) herhaald in de beide fluiten en hobo’s. Hoorns en trompetten waren geweldig in de doorwerking, en de strijkers waren heer en meester in de reprise. Allemaal uitstekend gespeeld, maar, zoals gezegd, het miste allemaal nét die opwindende meeslependheid die dit stuk zo kenmerkt. Ook het slotkoraal in de blazers was weer groots, van een etherisch-orgelachtige kwaliteit: Romeo en Julia stegen ten hemel op, terwijl de overlevenden op aarde stug doorgingen met hun slachtpartijen.

 

 

Gekweld door verraad

Rachmaninoffs cantate De Lente is, ondanks de titel, minstens zo somber als Romeo en Julia, hoewel ze positief eindigt: ze gaat over een man die van plan is zijn overspelige vrouw om te brengen, maar er – door het plotselinge aanbreken van de lente – toch maar vanaf ziet. Voor wie alleen de zeer korte samenvatting in het programmaboekje kent een vrij onbegrijpelijke scène, die nauwelijks te volgen is, en dat is jammer: wie de oorspronkelijke tekst leest, ziet dat de hoofdpersoon dag en nacht gekweld wordt door het verraad van zijn vrouw, en de bijl al letterlijk in de hand heeft, als hij uiteindelijk toch maar tot vergeving en liefde besluit.

 

 

Verbeeldingskracht

De toehoorders hadden de tekst, die gewoon in de partituur te vinden is, echter niet gekregen en konden het drama daardoor eigenlijk niet precies volgen, en bijgevolg de hele muzikale structuur niet. Een belangrijke tip voor concertorganisatoren, dus: bij vocale muziek moeten tekst en vertaling altijd uitgereikt worden, en deze had op een half A4’tje gepast. Gelukkig wist de Russische bariton Boris Pinkhasovich zoveel expressie in zijn voordracht te leggen, dat hij ons bijna deed begrijpen waar hij in het Russisch over zong. Wát een verbeeldingskracht en vooral: wát een heerlijke volle, mooie en indringende stem, en wát een kleuren! Met gemak bleef hij overeind in Rachmaninoffs donkere, soms heftige orkestratie en vulde de Grote Zaal met gemak, gewend als hij is aan grote theaters als de Weense en Beierse Staatsopera, het Royal Opera House Covent Garden en de Scala in Milaan. Chapeau voor de programmeur die deze gigant naar Nederland heeft weten te halen!

 

 

Russisch en overtuigend

Dirigent Madaras was duidelijk meer betrokken bij deze partituur en het orkest klonk robuust, doorleefd en veel ‘Slavischer’ dan voorheen: we zagen de winterse sneeuwstormen bijna voor ons, hoewel de moordlustige erupties in de zangstemmen en het orkest ook hier allemaal veel feller hadden mogen zijn, maar misschien is dat ook wel wat te veel van het goede, zondagochtend om half twaalf.

Het Groot Omroepkoor was als vanouds homogeen, sonoor en alert, en, hoewel we er dus geen woord van begrepen, klonk het allemaal heel Russisch en overtuigend en geweldig van klank. Ook in de passages waar het koor van de componist lang moet neuriën, wat voorwaar nog niet meevalt in fortissimo (zeer sterk), bleef de klank intact en bijzonder.

 

 

Pais en vree

Ook in het laatste deel van het concert, waarin het derde deel uit Francks Psyché centraal stond, kon het publiek, bij gebrek aan een tekstboekje, de zaak maar lastig volgen. De beeldschone Psyché wordt begeerd door de liefdesgod Eros, en is hem, in paniek en uit angst voor eeuwigdurende eenzaamheid, ter wille, maar wordt natuurlijk toch verstoten en dreigt weg te kwijnen. Uiteindelijk wordt ze vergeven en eindigt ook hier alles in pais en vree, maar het is allemaal te ingewikkeld om zonder tekst te volgen en moeten we het dus maar doen met de muziek, die prachtig en meeslepend begint, maar na verloop van tijd wat langdradig wordt. Madaras was nu volledig op dreef en leek zich het beste bij deze Franse klanken thuis te voelen, het orkest opzwepend tot grote hoogten en tot uiterst fijnzinnig spel bewegend. Ook hier hoorns, trompetten en althobo weer meesterlijk spelend, net als de rest van het fantastisch klinkende orkest, trouwens. En ook hier het koor (nu zonder bassen) op dreef, gloedvol en kernachtig en in perfecte balans met het orkest. Een hartverwarmend concert op een ijskoude dag.

Peter Schlamilch

 

Info:

https://www.concertgebouw.nl/het-zondagochtend-concert

* Deze recensie betreft de live-versie in de zaal. De concertregistratie kan, door de opnametechniek, uiteraard afwijken.