Recensies

Vriendenconcerten Zuiderkerk Amsterdam eert de muziek van Curaçao i.s.m. Jan Brokken

by De Nieuwe Muze 15 november 2024 353 Views

Gehoord: Dushi Kòrsou, Vriendenconcert, 3 november 2024, Zuiderkerk Amsterdam

Door Suus Blanke

Let op: Door onvoorziene omstandigheden is deze recensie ernstig vertraagd. Maar onderstaand verhaal is de moeite waard omdat het concert deel uitmaakte van een serie concerten waarmee het 750-jarig bestaan van Amsterdam wordt gevierd.

‘Chopins dood is geen einde geweest maar een begin’ – Frédéric Bastet

Vriendenconcerten en Amsterdam 750 jaar.

Eind oktober startte de viering van Amsterdam 750 jaar. Sinds 2013 organiseert celliste Pamela Smits de serie Vriendenconcerten in de Zuiderkerk in Amsterdam. Met een prachtige nieuwe editie in seizoen 2024-2025, sluit ze met vertellingen en muziek aan bij dit jubileum van onze hoofdstad. Zo komt er een concert met Jiddische muziek, Nederlandse barokmuziek en gaan er composities klinken die geschreven zijn in een huis aan de Amsterdamse Grachten. De serie opende met muziek van Curaçao. Muziek uit het rijke koloniale verleden van Nederland en de WIC. Deze handelsorganisatie was o.a. gevestigd in Amsterdam.

Persoonlijke verhalen

Pamela Smits leidde het concert in met haar persoonlijke verhaal. Zij is in Canada geboren. Haar ouders waren de Nederlandse pianisten Ben Smits en Greta Lang. Toen de vader van Pamela, op uitnodiging van de stichting STICUSA, gevraagd werd een muziekschool op te richten op Curaçao, verhuisde het gezin naar de Nederlandse Antillen. Daardoor bracht Pamela haar eerste jeugdjaren door op Curaçao.

Wie ook jaren op dit eiland heeft gewoond is de Nederlandse schrijver Jan Brokken. Hij deed tien jaar onderzoek naar het verband tussen Caribische- en Europese muziek. Met name de muziek van Chopin bleek van enorme invloed te zijn geweest en heeft zich vermengd met muziek op en rond de eilanden. Het onderzoek van Brokken leidde in 2005 tot het boek Waarom elf Antillianen knielden voor het hart van Chopin. Het boek is inmiddels ook in het Engels en de Pools verschenen.

Zowel Smits als Brokken wonen, evenals velen anderen uit het Caribisch gebied, tegenwoordig in Amsterdam. Daarom was het gerechtvaardigd om de viering 750 jaar Amsterdam met onze nog steeds bestaande koloniale verbinding te beginnen. Er waren dan ook, op een uitzonderlijk zonnige warme dag in november, vele luisteraars uit dit gebied naar de Zuiderkerk in Amsterdam gekomen. Toen de aanvangstijd van het concert was overschreden, grapten ze meteen naar mij, dat niet alleen de zon heel toepasselijk was, maar ook het feit dat het concert niet op tijd was begonnen. De overzeese bezoekers kwamen duidelijk voor de muziek en niet voor de verhalen van Jan Brokken. Ze begonnen tijdens zijn lezingen met elkaar te praten. Dat was jammer, want er was een mooie balans gezocht tussen tekst en muziek.

Chopin

Na wat technische problemen, begon het concert met een inleiding door de schrijver over de herdenking van de 150ste sterfdag van Chopin in 1999 in New York. De van Curaçao afkomstige pianist Wim Statius Muller (een vriend van Jan Brokken) speelde ter ere van de componist Chopin één van zijn Mazurka’s. Statius Muller improviseerde zijn eigen muziek hier tussendoor, zonder dat zelfs de muziekrecensenten het hadden gemerkt. De vraag was hoe dat mogelijk was geweest. Voor antwoord op deze vraag raad ik u aan het boek van Jan Brokken te lezen.

Zoals bekend is Chopin opgegroeid in Polen, maar gevlucht voor de Russen naar Parijs. Zijn eeuwig heimwee naar zijn vaderland klinkt door in de muziek van Chopin. Met name in de Mazurka’s en Polonaises, beiden volksdansen uit zijn geboortestreek. Chopin ligt na zijn korte leven begraven in Parijs, maar zijn hart is bijgezet in de Kathedraal van Warschau. Op wonderbaarlijke wijze heeft zijn hart WO II overleefd en heeft daarna een nog prominentere plek in het Godshuis gekregen.

Om het leven van Chopin te illustreren ving celliste Pamela Smits samen met pianist Tobias Borsboom het concert aan met Introduction & Polonaise Brilliante, Opus 3 van deze componist. Heerlijke kamermuziek, waarbij de lichte toon van Borsboom goed tot zijn recht kwam. Jammer dat de cellotoon van Smits wat minder briljant klonk. Kennis van de muzikale benadering kan haar met zekerheid niet worden ontzegd.

De Palm Dynastie

Tijdens de rest van het concert klonk alleen muziek van het Caribisch eiland.

Als eerste La Inocencia van Jacobo Palm (1887-1982). De muziek is gebaseerd op een (dans) Pasillo die oorspronkelijk uit Colombia komt en is één van de fraaiste composities die Curaçao heeft voortgebracht. In 1981 werd het oeuvre voor piano van Jacobo Palm met behulp van het Berhard Cultuurfonds uitgegeven.

Jacobo Palm is van de Palmdynastie op Curaçao, die maar liefst 18 Palm componisten op het eiland heeft gekend. De laatste componist, Edgar Palm (1905-1998), heeft Brokken nog geholpen met zijn boek.

De voorvader van deze dynastie, Hermanus Palm, kwam oorspronkelijk uit Zweden. Zelfs de in 1986 vermoorde premier Olaf Palm is familie van hem. Hermanus Palm begon, na het overlijden van zijn eerste vrouw in Amsterdam, een nieuw leven in het Caribisch gebied. Hij stak in 1746 de zee over met de WIC.

Nazaat Gerard Jan Palm (1831-1906?) verbleef op zijn beurt een tijd op Cuba. Fantasia Zaíra heeft hij misschien wel vernoemd naar een Cubaanse schone dame die hij aldaar heeft ontmoet. Volgens het programmaboekje zou de Fantasia Zaíra door Gerard Jan Palm zijn gecomponeerd. De muziek klonk echter als uit de tijd van pionier Hermanus Palm. Omdat de programmatoelichting zeer summier was, zonder geboorte- en sterfdata, vermoed ik (bevestigd in het boek van Brokken) dat het om een oudere Gerard Jan Palm ging, dan de bekendere uit de 19de eeuw. De Fantasia Zaíre is geschreven in de Weense Klassieke Stijl met een eigen sausje. Een echte Fantasie die alle kanten opging.

De eerste zwarte componist

De eerste zwarte componist op het het eiland was Jacobo Conrad (1879-1918), die eigenlijk Elias Martinus heette. Maar deze naam verraadde zijn afkomst. Hij had een joodse vader en een zwarte moeder. Zijn ritmische muziek is het meest van Curaçao. Conrad hield zo van muziek dat hij zelfs met zijn viool in bed sliep. Helaas overleed hij op dezelfde leeftijd (39) als Chopin. Conrad had een leverziekte opgelopen door te veel drankgebruik. Maar hij liet een grote invloed achter op de muziek van de Antillen. Zijn tijdens dit concert uitgevoerde drie dansen, waren bewerkt door Edgar Palm. Waarschijnlijk was de door Smits met elan gespeelde cellopartij, door Conrad voor zijn geliefde viool bedoeld.

Curaçao in de 19e eeuw

Parijs en Polen

Jules Blasini (1847-1887) is de enige op Curaçao geboren componist die op het conservatorium in Parijs heeft gestudeerd. Hij arriveerde (gezien zijn leeftijd) na het overlijden van Chopin. Maar het is duidelijk dat hij diegene is geweest die de Mazurka’s en Polonaises van Chopin heeft genomen naar zijn eiland. Volgens Brokken sloeg deze muziek mede aan omdat op Curaçao inmiddels ook veel Poolse emigranten woonden. Op Curaçao zelf werd de muziek van Chopin vermengd met de door de slavernij uit Afrika meegenomen Tumba en Tambú.

In tegenstelling tot andere Zuid-Amerikaanse landen kende Curaçao in die tijd volledige persvrijheid. Zo kreeg Jules Blasini en anderen de gelegenheid hun muziek te laten publiceren bij Notas y Letras.

Tijdens dit concert klonk Blasini’s lied Sombras Queridas (Geliefde schaduwen). De melodie werd gespeeld op de cello. Het is het lievelingslied van zangeres Tania Kross. Onderaan dit artikel kunt u haar Sombras Queridas horen zingen, begeleidt door Marcel Worms.

Wim Statius Muller

Diegene die de muzikale ontwikkeling van Curaçcao naar het (klassieke) concertpodium heeft gebracht is Wim Statius Muller (1930-2019). Zijn eerste pianolessen ontving hij van iemand uit de Palmdynastie: de eerdergenoemde Jacobo Palm. Statius Muller vertrok in 1949 naar The Julliard School in New York, waar hij piano en compositie studeerde. Na zijn afstuderen doceerde hij vanaf 1955 aan de Ohio State Universty in de VS. In 1960 keerde Statius Muller terug naar zijn geboorteplaats Willemstad om ambtenaar te worden. Al snel werd hij gevraagd een veiligheidsdienst op te richten. Zodoende belandde hij eerst in Den Haag en daarna in Brussel. Wegens zijn (geheime) werkzaamheden kon hij niet meer als musicus optreden. Dat deed hij pas weer na zijn pensioen in 1995.

Van Statius Muller speelde Borsboom de Antillean Dance voor piano solo met leuke titels als Tumba di Johan, Wals Piet Maal, Bo Tei? -Tumba en de bekendere Wals Nostalgia. De Hollandse kerkklokken luidden intussen ernstig door de vrolijke Curaçaose muziek heen.

Na deze uitvoering werd Tobias Borsboom geprezen door Jan Brokken. De pianist is nog nooit op Curaçao geweest. Normaal gesproken zou zo een musicus de muziek van Curaçao nooit goed hebben kunnen spelen. Maar Borsboom is volgens Brokken een uitzondering op deze regel. Inderdaad voerde de pianist de muziek zonnig en lichtvoetig uit. Toch zou ik graag ik nog een keer iemand met Antilliaans bloed deze muziek horen spelen. Waarschijnlijk zullen de Antilliaanse ritmes dan nog warmer en opzwepender overkomen.

Het laatste werk van het concert was een compositie-opdracht in 2004 aan Statius Muller van Jan Wolff voor Muziekcentrum De IJsbreker (nu Muziekgebouw aan het IJ). Zo ontstond de Suite Pikñia. Er volgden een Wals, Mazurka en Tumba. Inmiddels allemaal dansen van Curaçao. Volgens Jan Brokken wordt op dit eiland nooit stilgezeten, maar bij elke gelegenheid gedanst! Men schonk elkaar het liefst een nieuw gecomponeerde wals. Dat paste dus mooi in het café de IJsbreker. Al was het voor het concertpodium bedoeld.

Heiwee

Het werd een concert vol heimwee. Van Chopin naar zijn vaderland, van de emi- en immigranten op Curaçao, van celliste Pamela Smits naar haar jeugdjaren en van Jan Brokken naar zijn mooie tijd onder de warme zon met veel dans en muziek.

De klanken van Curaçao zijn zonnig, licht en blij. In de twintigste eeuw heeft muzikale invloed van Schönberg en vervolgens de Avant-gardisten het eiland nooit bereikt. Deze invloed is zelfs niet hoorbaar in de muziek van Statius Muller. Terwijl hij begin jaren vijftig in New York compositie heeft gestudeerd. Blijkbaar blijft iedereen die op het eiland geboren is, de zonnige dansmuziek van Curaçao trouw.

Als toegift klonk het Dushi Kòrsou, het officieuze volkslied van Curaçao. Hoewel eerst de tekst in het Papiamento werd voorgedragen, werd er op uitnodiging beschroomd meegezongen door het publiek. Dat had ik niet verwacht. Waarschijnlijk waren de Antillianen liever gaan dansen!

De Palm Stichting

Voor aanvang van het concert sprak Pamela Smits haar dankwoord uit naar de Palm Music Foundation. Zij hadden geholpen met het leveren van de muzieknotaties en bewerkingen. Zonder hun hulp was dit concert niet tot stand gekomen.

Solo: Broeders, laat mij even zingen

Koor:Ja, geef me een kans

Solo: Zingen in ons eigen ritme

Koor: Ja, geef me een kans

Tekst van een tambú

Suus Blanke