Beethovens Grosse Fuge in 4DSOUND
Gehoord: Aural Spaces, Alma Quartet, 14/12, 21.30 uur, Kleine Zaal, Concertgebouw Amsterdam
Door Wenneke Savenije
Verbinden, verrassen én innoveren
Geluidsexperimenten zijn vaak boeiender voor de makers dan voor het publiek. Hoezo moeten bezoekers van het Concertgebouw, die doorgaans genoeg van muziek houden om er in stilte geconcentreerd naar te luisteren, ‘tools aangereikt krijgen om beter te luisteren, om hun oren te openen en zich bewust te zijn van hun omgeving.’ Volgens Micha Windgassen tenminste, de directeur van Concertvrienden. In haar optiek ging het vierdaagse festival over 4DSOUND Aural Spaces om ‘verbinden’. En om ‘diversiteit’ natuurlijk, termen die het goed doen bij de subsidiegevers voor ‘vernieuwende’ muziekprojecten. In het concept ‘aandachtig luisteren’ ligt volgens Windgassen ‘een wijze les’ besloten (die les hadden we toch al geleerd?). Ze ontwikkelde Aural Spaces samen met Entree, Fiber Festival en Poul Holleman, de oprichter en directeur van 4DSOUND, die er nog even een schepje bovenop doet: ‘Ik zou zeggen: verbinden, verrassen én innoveren. En dat steeds met respect voor het instituut Concertgebouw.’
Klassieke ambities
Dat respect zat handig ingebakken in de focus op een ‘klassieke’ programmering met o.a. Deense celliste: Cæcilie Trier, alias CTM, het Alma Quartet dat samen met Paul Holleman Beethovens Grosse Fuge ontleedde, percussionist Dominique Vleeshouwers die graag de grenzen opzoekt en het duo Marijn & Julia, dat muziek van de twaalfde-eeuwse Hildegard von Bingen vermengt met elektronische klanken. Zo kwamen volgens de makers twee werelden samen: traditie en innovatie (alweer zo’n term die het goed doet in bepaalde kringen). Maar wat wordt hier nu eigenlijk echt beweerd en wat voegt 4DSOUND toe aan o.a. een van de meest ingenieuze stukken die Beethoven heeft gecomponeerd? Eerst nog wat meer uitleg over dit ambitieuze project, waarvoor het Concertgebouw ondanks de hoge verwachtingen niet door jongeren bestormd werd.
Artistieke pretenties
4DSOUND ontwikkelt ruimtelijke geluidstechnologie en geluidssystemen. Holleman: ‘Wij bouwen software waarmee artiesten hun muziek kunnen spatialiseren, letterlijk verruimtelijken. We werken daarbij nauw samen met andere studio’s en engineers, in o.a. Berlijn, Kopenhagen en Vancouver. Daarnaast ontwerpen we speakersystemen voor specifieke ruimtes. Tijdens Aural Spaces hangen in de Kleine Zaal ruim veertig speakers. De ruimte fungeert daarbij als instrument. We benaderen ruimtelijk geluid als een creatief medium. De plek en de muziek die er klinkt vermengen zich. Het systeem is niet alleen functioneel, maar daagt de maker ook uit om nieuwe dingen uit te vinden.’ Sorry maar functioneel? Om het even bij Beethoven te houden: die kan het toch prima stellen zonder 4DSOUND, zoals al eeuwen gebleken? En iets nieuws maken zit er niet meer in, want hij is al dood sinds 1827. Doordat er aan deze tweede editie ook een lichtkunstenaar meewerkte, Nick Verstand, verwachtten de initiatiefnemers ‘een nog intensere ervaring voor het publiek’. Dat bleek vooral jong en zat afgelopen zaterdag in de van stoelen ontdane Kleine Zaal informeel in yogahoudingen op kussentjes in het schemerduister. Er lagen ook wat mensen op de grond als een soort wiebelende inktvissen met op alle lichaamsdelen extra sensoren voor trillende geluiden. Weer anderen bungelden met hun benen over de rand van het podium, waarop ze als nonchalante hangjongeren plaats hadden genomen. Een enkeling dwaalde vaag en doelloos rond in de schaars verlichte ruimte… Wat kwamen deze mensen er zoeken? Verdoving (door de vaak keiharde geluidseffecten) en vergetelheid (door weg te vluchten in een kunstmatige, felgekleurde wereld zonder menselijke emoties)? In het midden stonden cirkelvormig de stoelen van het Alma Quartet opgesteld, waarbij lessenaar lampjes zorgden voor leesbaarheid van de noten op hun laptops. Voordat zij in het donker opkwamen werd het publiek eerst nog ondergedompeld is een ware lavastroom van nietszeggende 4DSOUND-geluiden zonder vorm en inhoud, zonder structuur of betekenis, zonder verhaal. Gewoon een loze opeenvolging elektronisch gemanipuleerde herrie in plaats van het beoogde creatieve geluid. Het zou allemaal zo erg niet zijn als de artistieke pretenties (en de vermoedelijke kosten) niet zo groot waren. Maar wat ik hoorde zou hooguit kunnen dienen als achtergrond-noise bij een nare misdaadfilm.
Verjongingskuur of disaster
Toch zag en hoorde ik dat blijkbaar verkeerd. Windgassen: ‘Bij een stereoconcert vliegen je gedachten vaak alle kanten op, – (terzijde: de mijne juist niet, die zijn heel gefocust_ 4DSOUND werkt veel meer op je emotie, je voelt het in je hele lijf. Je wordt echt even meegenomen naar een andere wereld. Het is daardoor makkelijker om je aandacht erbij te houden. Het leuke is: de ervaring is voor iedereen weer anders. Sommige mensen zien het geluid in kleuren voor zich. Kunst stelt je in staat om een laagje van jezelf af te pellen, dat is het mooie ervan. Je komt dieper tot jezelf van waaruit je je op een nieuwe manier met anderen kunt verbinden.’ Dat laatste bleek lastig, want met zoveel prikkels om je heen kom je niet makkelijk echt tot jezelf en van elkaar kunnen zien of verstaan was geen sprake met die 40 speakers. Holleman: ‘Wij mensen zijn visueel ingesteld. We kijken altijd recht vooruit, terwijl onze oren rondom staan afgesteld. Wat wij feitelijk doen is het geluid op zo’n manier reproduceren zoals we dat altijd al gewend zijn. We hebben het over de next big thing in technologie. De toepassing van ruimtelijk geluid is nu nog nieuw en spectaculair, maar ik denk dat het over tien, twintig jaar een vast onderdeel zal zijn van de concertbeleving. Op het moment dat die oren meer aandacht krijgen zal ook de behoefte toenemen om meer om ons heen te kunnen luisteren.’
Maar waarom zou je méér willen horen dan de vrijelijk in de ruimte resonerende rijkdom die klassieke muziek onze oren sowieso al te bieden heeft? Muziek van de menselijke maat, die door de eeuwen heen steeds weer de oren en harten van nieuwe generaties muziekliefhebbers heeft weten te bereiken, uitgevoerd op fraaie instrumenten die met mensenhanden zijn gemaakt en niet tot gehoorbeschadigingen leiden? Wat een arrogantie om daar ‘nog meer ruimte in klank’ aan toe te willen voegen, om de vlijmscherpe muzikale discussie van vier individuen te willen ‘spatialiseren’, om de individualiteit van de vier stemmen waarmee Beethoven in zijn geniale Grosse Fuge tot ons spreekt te vermorzelen onder ongebreideld elektronische effecten… Je gaat een schilderij van Rembrandt of Vermeer toch ook niet geforceerd opleuken met klodders schreeuwerige acrylverf? Het 4DSOUND- principe voegt in mijn ogen en oren niets waardevols toe, maar bezoedelt, verstoort en doet afbreuk aan de zeggingskracht van de muziek, die van nature al volmaakt gecomponeerd is. Beethoven heeft helemaal geen elektronica nodig, laat staan chaotische lichteffecten, die ook niet getuigden van veel inzicht in de Grosse Fuge. Zo lomp kun je enkel te werk gaan als je geen werkelijke affiniteit hebt met de betekenis, architectuur en schoonheid van de muziek die je elektronisch en visueel omverblaast, zo niet volkomen ondermijnd. In mijn optiek is dat tamelijke respectloos. Maak dan liever zelf gewoon iets nieuws met 4DSOUND en lichteffecten, al zal het nog knap lastig worden om Beethovens kwaliteit op eigentijdse wijze te evenaren.
Het effect van 4DSOUND
Hoe speelde nu het Alma Quartet, dat begon met de serene klanken van Fratres van Arvo Pärt, die een diepe existentiële betekenis hebben waar weinig van overbleef. Maar omdat deze componist in zijn latere tintinnabuli-werken eerder een bepaalde sfeer oproept dan een verhaal probeert te vertellen, was de vermenging met willekeurige geluids- en lichteffecten in zijn geval nog enigszins te verdragen, temeer daar het Alma Quartet de ijle noten van deze muziek onverstoorbaar speelde, mooi en zuiver van samenklank, zonder zich op te laten jagen door de 4DSOUND die zich van tijd tot tijd als een kudde hyena’s vastbeet in de noten om er iets ‘ruimtelijkers’ en ‘innovatievers’ van te maken. De belichting bleef gelukkig aan de stemmige kant, zodat het geheel naar omstandigheden goed te verdragen was. Er werd nog een ander stuk gespeeld voordat het eindelijk tijd was voor het beloofde hoogtepunt van de avond: Beethovens magistrale Grosse Fuge, die aanleiding zou geven tot ‘een bijzondere samenkomst van traditie en technologie, van klassiek en experiment, van herkenning en verwondering, van muziek, spel, sfeer, en ruimte.’ Toe maar. Het Alma Quartet, dat werd ingeleid door een stroom onheilspellende elektronische klanken waarin moeiteloos stormen en andere natuurrampen te herkennen waren, zette kalm en vakkundig in met een fraaie samenklank, grondige kennis van de partituur en respect voor Beethoven. Maar van de Grosse Fuge an sich bleef weinig heel, want 4DSOUND vond het noodzakelijk om met onuitstaanbare elektronische bemoeienis – van demonisch loeiende geluiden tot aan pizzicati getokkel van strijkinstrumenten – de muziek op te splitsen in fragmenten, die onderwijl werden ‘verrijkt’ met wat mij betreft je reinste elektronische bullshit, al was de vurige dieprode verlichting nog wel toepasselijk bij het nodeloos opluisteren van dit, om Beethoven te citeren, ‘evenzeer vrije als gekunstelde’ meesterwerk uit 1825, dat ook zonder 4DSOUND nog altijd van nature genoeg power heeft om te shockeren en tot de verbeelding te spreken.
Aanvankelijk werd de Grosse Fuge, die diende als het slotdeel van Beethovens Strijkkwartet nr. 13, opus 130 zelfs ervaren alsof er een bom insloeg. Het publiek vroeg om een herhaling van de middendelen, maar wilde de finale – volgens een recensent ‘… een onontcijferbare en ongecorrigeerde verschrikking’ – niet nog een keer horen, waarop Beethoven gromde: ‘En waarom herhalen zij de fuga niet? Alleen dat hadden ze moeten herhalen! Vee! Ezels!’ Het gevolg was dat de eigenzinnige Beethoven tegen zijn principes in op verzoek van zijn uitgever een nieuw slotdeel schreef, en de Grosse Fuge uitbracht als een apart werk: opus 133. Pas in de 20e eeuw zou de waarde van het stuk alsnog worden erkend door o.a. Stravinsky, die de Grosse Fuge omschreef als ‘een absoluut hedendaags muziekstuk, dat ook altijd hedendaags zal blijven.’ Zo’n stuk heeft helemaal geen ‘innovaties’ nodig, het is van zichzelf al voor eeuwig jong. Wil Aural Spaces aantonen dat ‘het creatieve proces rondom ruimtelijk geluid als opkomend artistiek veld’ ook maar enige artistieke betekenis heeft, dan lijkt het mij verstandiger om van de klassieke canon af te blijven en zelf innovatieve nieuwe ‘muziek’ te gaan componeren. Alleen dan verandert 4DSOUND van een parasitair en ontwrichtend systeem in iets van mogelijke waarde.
Wenneke Savenije
Info:
