Recensies

De stalen patronen van Julia Wolfe’s Steelhammer hakken erin

by Wenneke Savenije 19 februari 2025 269 Views

Gehoord: 15 februari Amare, Den Haag

Door Wenneke Savenije

De ware John Henry

Wie was John Henry? Vraag het een Amerikaan en hij weet vermoedelijk het antwoord. John Henry, over wie talloze songs en ballades zijn geschreven, was een Afro-Amerikaanse spoorwegarbeider die volgens de overlevering een wedstrijd aanging met de stoomboren die werden ingezet bij de aanleg van een tunnel. Het verhaal gaat dat Henry als arbeider werkte voor een mijnfirma die actief was bij het graven van de Big Bend tunnel. Toen hij zijn werk dreigde te verliezen door de inzet van stoomboren, ging Henry een moedige wedstrijd met de machine aan. Terwijl de stoomboor ratelde om de pin in de rotswand te slaan, sloeg Henry met zijn stalen hamer zijn pin sneller en dieper de rotswand in. Hij won de strijd, maar stierf de dag erna door uitputting. Harry Belafonte, Johnny Cash en vele anderen bezongen zijn lot.

Op de meeste afbeeldingen van de legendarische John Henry, zie je een reus van een kerel met een enorme hamer, schouders als een stier en handen als kolenschoppen. In werkelijkheid was Henry, die al als peuter met een hamertje op stalen pinnen sloeg en toen hij ouder was tussen de klappen door zei ‘die hamer gaat m’n dood nog eens worden’, hoogstwaarschijnlijk nog geen een meter zestig groot. Hij kwam uit New Jersey, zo ontdekte spoorweghistoricus Scott Reynold Nelson, en werkte aan een andere tunnel: de Lewis Tunnel, vijftig kilometer oostwaarts van de Big Bend tunnel. Spoorwegbaronnen rekruteerden vrijgelaten slaven en gevangenen en bepaalden wie van hen de uitvindingen van de nieuwe tijd mochten bedienen. Wie niet meer van nut was bleef verweesd achter op de prairie. De arbeiders vielen ten prooi aan willekeur, uitbuiting, bittere armoede en stoflongen, in een woest en wetteloos Amerika (toen nog, of toen al…). De echte John Henry was als net afgezwaaide soldaat uit de burgeroorlog voor een onnozel vergrijp in de gevangenis beland en veroordeeld tot tien jaar opsluiting. Maar dankzij de spoorwegbaronnen kwam hij vrij in ruil voor een baantje bij de Lewis tunnel. Tot zover de legende, die Julia Wolfe van het componistencollectief Bang on a Can al in 2009 inspireerde tot haar sociaal bewogen compositie Steelhammer.

De strijd van de mens tegen de machine

Niet in de laatste plaats door het razende tempo waarin AI het werk van veel mensen overneemt (want sneller, goedkoper, efficiënter, de werklozen zoeken het maar uit…), is de strijd van de mens tegen de machine ook nu weer uiterst actueel. Het was dus een aardig idee van Amare om voor de New Yorkse Julia Wolfe, die met ensemble Bang on a Can – All stars (piano, slagwerk, cello, elektrische gitaar, klarinet en een sound engineer) en het vocale ensemble Trio Mediaeval op tournee is door Nederland en Duitsland, de deuren wijd open te zetten. Steelhammer is een verpletterend werk, waarin de meedogenloze uitbuiting van het rechteloze voetvolk dat te werk werd gesteld bij de aanleg van de eerste spoorlijnen krachtig en indringend aan de kaak wordt gesteld. Zeker als het stuk, dat wordt gedragen door de fantastische zangeressen van Trio Mediaeval, zo ijzersterk en intens wordt gezongen en zo vlijmscherp en ritmisch meeslepend wordt begeleid als door Bang on a Can All – Stars. Steelhammer is een evocative opeenstapeling van negen ‘songs’: Some Say, The States, Destiny, Mountain, Characteristics, Polly Ann, The Race, Winner en Lord Lord.

Wolfe zelf zegt erover: ‘Ik componeerde Steel Hammer als een meditatie op meer dan 200 versies van de John Henry Ballad. De verschillende versies – gebaseerd op horen zeggen, herinnering en lange verhalen – onthullen zowel de evolutie van het verhaal als de tijdloze vertelling van de mens versus machine. Veel van de feiten zijn onduidelijk: zo zeggen sommigen dat John Henry uit West Virginia kwam en zijn anderen ervan overtuigd dat hij uit South Carolina kwam. Maar ongeacht zulk soort details, werd John Henry, die een stalen hamer hanteerde, geconfronteerd met de aanval van het industriële tijdperk. Zijn superkracht werd uitgedaagd in een wedstrijd om een motor te verslaan. Ik putte uit de extreme variaties van het verhaal, van het fragmenteren en creëren van de tegenstrijdige versies van de ballades die sinds het einde van de 19e eeuw zijn verspreid. Ik vormde hiervan een nieuw geheel. Soms middels meditaties op enkele woorden of zinnen, om zo ‘het verhaal van het verhaal’ te vertellen en de diverse versies te vertegenwoordigen. De Bang on a Can All-Stars voegen een hele reeks bijzondere instrumenten toe aan hun gebruikelijke line up: houten botten, banjo, harmonica en lichaamspercussie. Ook hoor je een dynamisch trio van prachtige vrouwelijke stemmen, om Johns verhaal te vertellen.’

Na tuitende oren

Zeker voor wie het verhaal kent en de teksten kan volgen is Steelhammer een indringende aanklacht tegen uitbuiting en onrecht, dat wordt verhaald in wonderschone samenklanken en verpletterende ritmes, waardoor je nauwelijks stil op je stoel kan blijven zitten en je oren na afloop nog uren na tuiten. Maar toch ging er iets mis bij de uitvoering in Amare. De bezoekers kregen voor aanvang een A4tje met de teksten van Steelhammer in de handen gedrukt, maar toen het concert begon werd de zaal verduisterd, zodat je er niets meer mee kon en de inhoud van de negen opeenvolgende delen helaas aan je neus voorbijging, al sprak de muziek ook zonder tekst genadeloos en krachtig voor zichzelf. Maar hoeveel sterker was het geweest om de teksten net als bij de opera op een scherm te projecteren, zodat iedereen het had kunnen volgen.

Amare had vermoedelijk i.s.m. met de belichter van Bang on a Can All-Stars de nodige moeite genomen om de van nature nogal kille zaal op te luisteren met sfeervolle belichting, waardoor het gebeuren op het podium meer warmte en zeggingskracht kreeg. Maar ook hier had het zoveel sterker en mooier gekund: waarom niet een paar indringende zwart-wit foto’s uit de tijd van John Henry op de achtergrond geprojecteerd, of wellicht zelfs filmbeelden? In principe kan muziek het prima stellen zonder dit soort extra’s, maar in het geval van Wolfe en John Henry had het de nu een beetje ‘steriele’ uitvoering nog zoveel spannender en indringender kunnen maken. Desondanks draaide de opzwepend gespeelde en werkelijk steengoed gezongen uitvoering van Wolfe’s Steelhammer uit op een bijzonder concert met een indringende boodschap. Julia Wolfe komt terug in Amare met twee andere sociaal bewogen stukken, en dat is al bij voorbaat iets om niet te missen!

Wenneke Savenije