Hortus Festival floreert met muziek uit Holland in meest brede zin
Gehoord in Utrecht en Rotterdam op 27 en 28 september 2024.
Door Suus Blanke
Het groenste kamermuziekfestival door het Doelen Ensemble.
Buiten de grote concertzalen zijn er heel veel leuke initiatieven ontstaan op het gebied van klassieke muziek. Zeker na de bezuinigingsronde van Halbe Zijstra. Eén van deze initiatieven is (al eerder) genomen door saxofonist William Raaijman, (1972-2007), toen hij gevraagd werd concerten te organiseren in de Hortus Botanicus van Amsterdam. Na zijn plotseling overlijden heeft pianist/ dirigent Maarten van Veen het artistiek leiderschap overgenomen. En met succes! Er hebben al heel veel bijzondere concerten in het groen van een Hortus of op mooie buitenplaatsen geklonken.
De basis van het Hortus Festival is het Doelen Ensemble. Omdat deze uit wisselende bezetting bestaat heeft het ensemble vele mogelijkheden bijzonder repertoire uit te voeren. Artistiek leider Maarten van Veen is zowel thuis in moderne muziek als de authentieke uitvoeringspraktijk. Het afgelopen Hortus Festival (september 2024) zat daar tussenin. Er klonken zelden gespeelde werken met een binding met Nederland.
Planten eruit. Muziek erin
Mijn eerste kennismaking met het Hortus Festival was in de Oranjerie van de Oude Hortus te Utrecht. In de Oranjerie overwinteren de planten van de Hortus die in een pot staan. In de zomer staan ze dus buiten en is de Oranjerie leeg. Verleidt door het bijzondere programma ben ik daar gaan luisteren. Eerst moest ik wennen aan de akoestiek van deze overwinteringsplaats, maar bedacht al snel dat veel kamermuziek op deze manier geklonken moet hebben. Het was heel knus en intiem, zoals kamermuziek behoort te zijn. Ook het gebruik van de Erard vleugel, beschikbaar gesteld door Frits Janmaat van Maison Erard (tegenwoordig in Enkhuizen), zorgde voor een warme klank in deze (te) gekke ruimte.
Het Doelen Ensemble werd dit keer gevormd door Merel Vercammen en Natálie Kulina (viool), Jieun Kim (altviool), Job ter Haar (cello) en artistiekleider van het festival Maarten van Veen (piano) bespeelde de Erard vleugel uit 1869.
Nederlandse muziek van componisten met roots in het buitenland.
De musici opende nde avond met het Pianokwintet in a opus 100 van Julius Röntgen (1855-1932). Een van geboorte Duitse componist, die voor zijn werkzame leven naar Amsterdam vertrok. Daar richtte hij het Conservatorium op en was medeoprichter van het Concertgebouw, waar zijn naam prijkt op één van de cartouches (naamschilden) in de grote zaal. Aan het einde van zijn leven liet hij, 100 jaar geleden, in 1924 huize Gaudeamus te Bilthoven bouwen. Over deze geschiedenis heeft Leo Samama een artikel gewijd in het laatste nummer van het tijdschrift De Nieuwe Muze (nr.5-2024)
Het was heel fijn dat er muziek klonk van deze geweldige componist die in de vergetelheid is geraakt. Al tijdens zijn leven werd Röntgen niet gewaardeerd als een grote vernieuwer. Na de première van zijn Valeriusliederen schreef het NRC in 1903: “….dan geen baanbreker moge zijn, niet de ontdekker wezen eener nieuwe kunstformule, hij heeft nogthans iets eigens…..” Maar dat maakt Röntgens muziek, die duidelijk nog in de Duitse romantische traditie wortelt, niet minder goed. De kwaliteit van de musici van het Doelen Ensemble getuigde meteen in deze uitvoering. Ze overtuigden zowel in de snelle, maar vooral in de kleuring van de langzame delen. Er was een grote rol weggelegd voor altvioliste Jieun Kim. Het kwintet bestaat uit twee langzame afgewisseld met twee snelle delen. Verassend eindigde het kwintet met een laatste allegro, dat overging in een Lento waarin de altviool het beginmotief van het pianokwintet herneemt.
Vioolsonate geschreven door een vrouw
Dat smaakte naar meer. Nu kwam violiste Merel Vercammen aan het woord, die een vioolsonate van de Zweedse violiste componiste Amanda Maier (1853-1894) ging vertolken. Julius Röntgen ontmoette Amanda tijdens zijn studie in Leipzig, waar zij vanuit Stockholm haar vioolstudie voortzette bij Engelbert Röntgen, de vader van Julius. Doordat Julius in 1878 een aanstelling kreeg als pianoleraar aan de Muziekschool van de Amsterdamse Maatschappij ter Bevordering der Toonkunst, kon Röntgen met Amanda trouwen. Zo kwam Maier in onze hoofdstad terecht, waar ze op jonge leeftijd overleed. Daarbij liet ze Julius achter met twee zoons.
Zoals in die tijd gebruikelijk, mocht een vrouw na haar huwelijk niet meer werken /componeren. De Vioolsonate in b is tijdens Amanda’s prille liefde voor Julius ontstaan in Duitsland en kent heel veel invloeden van Mendelssohn. In een brief van 13 juli 1874 omschrijft de componiste haar werk als ‘een beetje wild. Het klinkt niet slecht, zoals alles wat ik in Leipzig heb gehoord en gedaan.’
Slecht was het zeker niet! Er klonk een boeiende, liefdevolle, uitvoering door violiste Vercammen en pianist van Veen. Voordat ze de Vioolsonate aanvingen, richtte de pianist zich tot het publiek om te zeggen dat het hem speet dat hij omwille van de tijd slechts één werk van Maier ten gehore kon brengen. Het was zelfs erg moeilijk geweest te kiezen. Hopelijk krijgen we in de toekomst meer van Amanda Maier te horen. Wie zich wil laten overtuigen, kan onder dit artikel een YouTube opname van de Vioolsonate beluisteren.
Pianokwintet van Frank Martin
Na de pauze klonk er weer een pianokwintet. Dit keer van Frank Martin (1890-1974), die dit jaar 50 jaar geleden is overleden in Naarden. De van oorsprong Zwitserse componist kwam naar Nederland voor zijn liefde Maria Boeke. Zijn Pianokwintet heeft hij in 1919 in Zwitserland geschreven en is in première gebracht op 13 juli 1921. In de tijd dat Arnold Schönberg zijn twaalftoonstechniek ontwikkelde en de Tweede Weense School zijn hoogtij vierde, klonk dit kwintet wel heel zachtaardig en neoklassiek. Dat laatste was in die tijd wel gangbaar. Goed hoorbaar zijn de eigen kwaliteiten van Martin. Ook met wortels in de romantiek, klonk het kwintet toch nieuw. Alleen al het begin, waar de cellist Job ter Haar een lange inleidende solo ten deel viel, waarna hij werd begeleid door de andere strijkers. Je ging je afvragen waarom de pianist achter de vleugel zat. Er is hier dan ook geen grote virtuoze rol voor de pianist weggelegd, maar een intieme begeleiding met harmonische kleuren en ritmische accenten. Dat valt vaak niet mee voor een pianist, die dat doorgaans niet gewend is. Maarten van Veen bracht het er, met behulp van de Erard vleugel, opvallend goed vanaf.
Na het tweede deel, Tempo di Menuetto, klonk het derde deel bijna barok. De grote liefde van Martin; de Matthäus Passion, wordt hier tot klinken gebracht, waarbij de pianist de hartslag van de muziek vormt. Zo schreef Maarten van Veen in het programmaboekje van het festival. Dat is ook een mooie benadering van de basso continuo uit de tijd van J.S. Bach. Frank Martin eindige zijn kwintet met een vrolijk presto, waarin hij een volkslied uit de Savoie had verwerkt. Zo ging het publiek opgetogen, door de donkere Oude Hortus, huiswaarts.
Groene buitenplaats
Het Hortus Festival bestond eigenlijk uit drie concerten. Deze werden op drie verschillende locaties in Nederland uitgevoerd. Eerst in Park Vijversburg in Tytsjerk (Friesland). Vervolgens in de Oude Hortus te Utrecht. Daar heb ik het laatste concert gehoord. Voor de laatste keer zou de muziek ten gehore worden gebracht op Buitenplaats Rozenlust te Rotterdam.
Tot mijn stomme verbazing bleek Buitenplaats Rozenlust zich vlak achter de Kunsthal te bevinden en vlakbij de haven van Rotterdam. Maar tijdens een rondwandeling, onder begeleiding van de trotse eigenaar, kon je je dat gewoon niet voorstellen. Er was rust, stilte én veel mooie rozen!
Mehmet Polat in ‘de zoutbunker’
Op het terrein staat ook een oude bunker uit de tweede wereldoorlog. Deze had dienstgedaan als telefonieruimte voor de Atlantic Wall. Zo’n bunker is natuurlijk oerlelijk in zo een mooie tuin. Deze was groot genoeg om de bunker niet te laten opvallen. Inmiddels heeft dit gebouw de functie van een zoutkliniek gekregen. Op alle wanden en sommige vloeren is zout aangebracht uit het Himalaya gebergte. Deze zorgt voor een helende werking. Je kunt er zouttherapieën ondergaan, of klankreizen maken. Er worden zelfs massages gegeven met behulp van klankschalen.
Maarten van Veen had bedacht één van deze ruimtes te gebruiken als concertzaaltje. Daarom vond het vierde concertonderdeel van het Hortus Festival alleen plaats in Rotterdam, in verschillende korte sessies.
Mehmet Polat speelde in deze ruimte muziek van de Armeense filosoof, mysticus, musicus en choreograaf Georg Ivanovitsj Gurdjieff (1866-1949). In de jaren twintig van de vorige eeuw beschreef hij zijn meditatieve muziek, want hij had zelf geen muziekopleiding genoten. Zijn ideeën werden opgeschreven door de Oekraïense pianist en componist Thomas de Hartmann (1885-1956). De muziek van Gurdjieff is beïnvloed door muziek uit Armenië, het Midden-Oosten, Centraal Azië, India en Noord Afrika. Dit was voornamelijk volks- en dansmuziek die hij hoorde tijdens zijn reizen door deze landen. Maar ook muziek die werd uitgevoerd in kloosters en tempels heeft Gurdijeff in zijn muziek verwerkt. Daardoor zijn er invloeden van het boeddhisme en de soefi-traditie terug te horen.
Mehmet Polat speelde voor een heel klein select gezelschap op zijn Ũd in de zoutkliniek.
Naast mij zat een luisteraar afkomstig uit de regio waar deze muziek vandaan komt. Hij was tot tranen toe bewogen. Dat gebeurde mij niet. Waarschijnlijk omdat ik daar niet vandaan kom en misschien anders geschoold ben. Twee andere dames waren gewoon blijven zitten en zeiden dat de muzikale sessies van Polat steeds anders waren.
Toen ik weer in de tuin stond proefde ik de Zoutkliniek op mijn lippen. Mijn huid voelde ook anders aan. Het was een bijzondere (concert)ervaring.
Vincent Bijlo beschrijft het leven van Julius Röntgen
Daarna mocht het publiek, na ook nog een wandeling door de tuin te hebben gemaakt, het huis Rozenlust betreden. Daar wachtte niemand minder dan Vincent Bijlo ons op. De blinde cabaretier gaf, op zijn eigen wijze, een overtuigend relaas over het leven van Julius Röntgen. Daarbij las hij zijn tekst via een soort IPad, waar hij waarschijnlijk de tekst in braille kon voelen met zijn vingertoppen. Daar was niets van de merken, want Vincent sprak zo overtuigend en makkelijk, dat ik eerst dacht dat hij de gehele tekst uit zijn hoofd had geleerd!
Julius Röntgen kan natuurlijk niet zonder muziek. Die werd verzorgd op de Erard door Maarten van Veen. De oude vleugel had wel een beetje geleden onder de verhuizing van Utrecht naar Rotterdam. Dat liet hij in zijn stemming horen. Maar niet getreurd. Het repertoire dat liefdevol werd gespeeld betrof vroege (jeugd) composities van Julius en Amanda. De eerste twee waren eigenlijk vioolduetten, die van Veen had bewerkt voor de piano. De pianist schrikt er kennelijk niet voor terug om zeer eenvoudig werk ten gehore te brengen. Uit liefde voor de componist en de muziek die in al zijn eenvoud prachtig was.
Het wel en wee van het leven van Julius kwam langs, geïllustreerd door een ( op de piano gespeelde) zeer traag gedirigeerde Matthäus-Passion door Willem Mengelberg . Er klonk pianomuziek van Edvard Grieg, vanwege zijn levenslange vriendschap met Julius na hun ontmoeting in Leipzig. Grieg sprak zich ooit uit over het feit dat Röntgen verwant is aan Wilhelm Conrad Röntgen (1845-1932), de ontdekker van de naar hem vernoemde röntgenstralen. Daardoor was Wilhelm wereldwijd veel bekender geworden dan de componist Julius. Griegs woorden waren: ‘Ik zeg tegen hem (Julius) dat hij toch ‘de beroemde’ is, hij verdient het te zijn, want de röntgenstralen gaan niet verder dan tot de beenderen, zijn stralen echter gaan er dwars doorheen!.’ Vandaar dat dit programma Julius Röntgens stralende muziek was genoemd. Zie ook https://denieuwemuze.nl/over-dit-nummer-5-2024/ In dit september oktober nummer van De Nieuwe Muze staat een groot stuk van Leo Samama over 100 jaar Huize Gaudeamus, waarin ook Röntgen aan bod komt.
Op zijn sterfbed in 1932, luisterde Röntgen naar gedichten en muziek van de uit India afkomstige Rabindranath Tagore (1861-1941). Dat was dan toch weer een mooie verbinding naar de Zoutkliniek in de tuin van Rozenlust.
De tiende van Mahler en de NS
Aangestoken door het Hortus Festival reisde ik de volgende dag wederom van Amsterdam naar Rotterdam. Tot mijn verbazing kon ik alleen gebruikmaken van een stoptrein die twee keer per uur reed. Je moet er wat voor over hebben, de tiende symfonie van Mahler te kunnen horen. Gespeeld door Ralph van Raat en Maarten van Veen op twee Pleyel vleugels. Het ene instrument gebouwd in Parijs, de ander in Londen in het jaar 1869. En dat in een bewerking van de orkestmuziek door Frans Bouwman, in 2017 uitgegeven door Donemus.
Ik had mij enorm verheugd op deze samenklank. De keuze voor Mahler was door Maarten van Veen genomen, omdat Gustav dan wel niet met een Nederlandse was getrouwd, of in ons kikkerland was komen wonen. Maar Mahler heeft wel een groot deel van zijn symfonieën in samenwerking met het Concertgebouw Orkest en Willem Mengelberg ontwikkeld/ geschreven. De partituren van deze samenwerking zijn in de KB te Den Haag te bekijken.
Helaas bleef de trein, waarin ik zat, achter een kapotte intercity en een goederentrein hangen (volgens de summiere informatie van de NS), zodat ik een halfuur te laat aankwam en zowel ikzelf als de trein direct rechtsomkeert konden maken. Dat hoopte ik tenminste, want de informatievoorzienig bij het OV- bedrijf was ook gestaakt. Dus zo nu en dan kon ik alleen maar angstig naar buiten kijken, of de trein wel in goede richting reed.
Een zeer boze en gefrustreerde melding bij de NS heeft natuurlijk niets opgeleverd. Het is ook helemaal niet (meer) de intentie van de NS, om concertgangers op tijd naar een concert, opera-of dansvoorstelling te vervoeren. Terwijl ze voor onze zogenaamde sportheld Max Verstappen (=veel geld) de dienstregeling (en zelfs de perrons!) maar al te graag aanpassen.
Verder rijdt de NS alleen nog behoorlijk voor thuiswerkende werknemers. Voor veel meer geld natuurlijk. Afgelopen week werd, na onderzoek, bekend dat het OV in Nederland op vrijdag, in het weekend en tijdens de avonduren uiterst belabberd is geworden. Daar kan ik over meepraten. Concerten vinden nu eenmaal niet tijdens kantooruren plaats. Dan is het uiterst treurig dat voor deze slechte service komend jaar de prijs van de NS met 11 procent omhoog moet.
Prijs- en BTW-verhoging is ‘Holland op zijn smalst’.
Ook de BTW in de cultuursector zou met 11 elf procent verhoogd moeten worden om op eenvoudige wijze de staatskas te kunnen spekken.
Dat is natuurlijk ook een schande! Je kunt er met het OV (bijna) niet komen en een bezoek aan de culturele sector wordt voor sommigen onbetaalbaar. Als groot bedrijf (NS) lever je de grootste wanprestatie als nooit tevoren. De directeur komt huilend op radio en TV en de prijsverhoging is verantwoord.
Terwijl de hardwerkende kunstenaars (vaak voor heel weinig of geen inkomen), na de kaalslag van Halbe Zijlstra, hun werk positief en met veel aandacht en passie hebben voortgezet. Zo ontstonden prachtige concerten en (kleinere) festivals. Een ware tegenhanger van de grote concertzalen! Al deze initiatieven worden bestraft (of beloond zo u wilt) met een Btw-verhoging. We gaan nog terug naar het land dat Julius Röntgen in 1878 aantrof, toen hij vanuit Leipzig in Amsterdam aankwam: ;Het muziekleven staat hier op een heel laag peil. De muziekschool wordt alleen maar bevolkt door kinderen en oude dames, maar echt ontgoocheld ben ik niet, op langere termijn valt er wel wat van te maken, dan zal het hopelijk wat minder dilettantistisch worden.’
Het wordt hoogtijd dat er een andere Victor de Stuers opstaat, die na 150 jaar een nieuwe “Holland op z’n smalst’ schrijft.
Het Hortus Festival was groots in zijn eenvoud. Daarom wens ik het Doelen Ensemble en Maarten van Veen heel veel succes in de komende jaren.
Suus Blanke
Info:
Het eerdergenoemde programmaboekje was met zorg samengesteld en met mooie foto’ s op glossy papier gedrukt. Het geheel was een uiting van grote liefde voor het project Hortus Festival. De citaten in de recensie zijn overgenomen uit dit programmaboekje.
De foto’s zijn beschikbaar gesteld door Samuela Productions DE
Foto en filmpje in de Zoutkliniek door Samuela Papotto.
De andere foto’s zijn gemaakt door Nina Wolda.
De website van het Doelen Ensemble:
https://www.doelenensemble.nl/h-o-m-e/Luister naar de vioolsonate in b van Amanda Maier:
https://www.youtube.com/watch?v=GF5JhYOOX5s
Maarten van Veen en Ralph van Raat spelen een deel uit de Sacre du Printemps van Stravinsky op twee piano’s bij Podium Klassiek.
https://www.youtube.com/watch?v=RzOWXvkUJi8
Mehmet Polat in Vrije Geluiden:
https://youtu.be/qN7O8VZud4E?si=dP7_WeJkxEIFqETK
Een korte impressie van Mehmet Polat in De Bunker Zoutkliniek (filmpje Samuela):