TO ALL ALIVE: Het magische verjaardagsfeest van componist Maxim Shalygin
Gehoord: Paleiskerk, 1 februari 2025, Den Haag
Door Suus Blanke
Classical Now!: Een verjaardag met pianomuziek, drank en borscht
Je gevoelens zijn niet over te dragen wanneer je veertig jaar wordt, je geboorteland in oorlog is en je de mogelijkheid hebt gekregen deze speciale dag te vieren met vrienden uit Griekenland, Frankrijk, Zwitserland, Bulgarije, Rusland, Oekraïne en Nederland in een overvolle Paleiskerk in je woonplaats Den Haag. Het hoogtepunt van de avond was een uitvoering van het eerste en laatste pianowerk geschreven door de jarige en uitgevoerd door zijn uit de Oekraïne gevluchte zielsverwant. Dit verjaardagsfeest trof de Oekraïense / Nederlandse componist Maxim Shalygin en werd ingeleid door organisator en artistiek leider van Classical Now!: Dimitri van der Werf. Op het podium stond een vleugel met daarnaast een schilderij op een ezel en daarvoor op de grond een groepje brandende kaarsen. De jarige moest natuurlijk komen uitleggen dat het schilderij het uitzicht weergaf vanuit zijn laatste woning in de Oekraïne waar hij, zeker toen hij jong was, het liefst bij kaarslicht componeerde.
De componist
Maxime Shalygin (1985) werd geboren in Kamianske (toendertijd Dniprodzerzhynsk) en trok naar Kyiv om bayan (Russische variant van de knopaccordeon) te gaan studeren. Na een maand choqueerde hij iedereen door zijn biezen te pakken en zich vervolgens een jaar op zijn thuisbasis zich in het componeren te verdiepen met hulp van zijn eerdere docent Irina Ivanhchenko. Daarna vertrok Shalygin naar Sint-Petersburg waar hij een jaar studeerde bij Boris Tishchenko. In 2010 behaalde hij zijn diploma in Kiyv bij Ihor Shcherbakov en wilde in Duitsland verder studeren. Maar wegens lagere studiegelden en een artistiek aantrekkelijke docent besloot Shalygin naar Den Haag af te reizen om te studeren bij Cornelis de Bondt en Diderik Wagenaar.
De pianist
De eerste pianolerares van Antonii Baryshevskyi (Kyiv 1988) was Alina Sorkina die hem kennis heeft laten maken met Beethoven en Schumann. Toen Sorkina naar Duitsland emigreerde liet zij hem haar vleugel na. Hoewel deze de helft van de woonkamer in beslag nam beschouwd Baryshevskyi deze periode als een extreem poëtische tijd waarin hij alle kleuren van Sorkina bestudeerde, terwijl hij de geur van het oude hout van haar instrument kon ruiken. Zijn volgende docent werd Rita Donskaya wier striktheid hij moest zien te overleven. In ruil daarvoor ontving Baryshevskyi de hele kunstgeschiedenis en de architectuur van de muziek; harmonie, ritmiek, lyriek en intonatie. Tijdens zijn studie aan het conservatorium van Kyiv leerde de pianist bij Valerii Kozlov stevig op het podium te staan om zo de muziek te kunnen laten stralen. Bovendien vond Baryshevskyi bij Kozlov zijn vrijheid van denken. Hij werd een interpreet van de romantiek en een voorvechter van nieuwe muziek. Baryshevskyi won aan het begin van zijn carrière vele grote prijzen waaronder in 2014 de eerste plaats, een gouden medaille én de beste uitvoering van het verplichte werk tijdens de Arthur Rubinstein International Piano Master Competition in Tel Aviv.
De magie
Op het conservatorium van Kyiv vond de ontmoeting van Shalygin en Baryshevskyi plaats. Ze herkenden elkaar als zielsverwanten. Terwijl de componist zijn muzikale ideeën opschreef bedacht hij dat die veel te moeilijk zouden zijn voor een pianist om uit te voeren. Gelukkig had hij Baryshevskyi leren kennen, door wie hij in nauwe samenwerking met hem, zijn nieuw geschreven muziek kon laten uitvoeren. Er ontstond in 2010 een breuk van plaats en tijd toen Shalygin naar Den Haag verhuisde. Op 22 februari 2022 gaf Baryshevskyi zijn, tot nu toe, laatste concert in de Philharmonie van Kyiv. Twee dagen later, na de inval van de Russen vluchtte hij, maar kwam niet verder dan Lviv. Weken later kreeg Baryshevskyi toestemming het land te verlaten en kwam in Amsterdam terecht. Hij herenigde met Shalygin en zo kon hun magische samenwerking doorgang vinden en zich verder verdiepen. Het publiek in de Paleiskerk kon daar op de veertigste verjaardag van de componist getuige van zijn.
9 Preludes (Oekraïne, 2004)
Deze pianocyclus heeft Shalygin opgedragen aan zijn eerste docent Irina Ivahchenko, want zij heeft een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van de muziek. Shalygin zegt over haar: ‘Zij was voor mij in die tijd een stemvork. Ik herinner mij hoe verheugd zij was na elke ontdekking die ik maakte en hoe verveeld en geërgerd ze werd wanneer de muziek een minder interessante kant opging.’ De cyclus is gebaseerd op 3 elementen: spiegeling van technieken, onderzoek naar geheugen en herinnering en een delicate balans tussen mathematische nauwkeurigheid en sterke emotionele kracht. Shalygin heeft meteen in de Eerste prelude zijn interesse voor het bovennatuurlijke verklankt door de structuur van zijn muziek direct te laten inspireren door de late abstracte schilderijen van Piet Mondriaan. (Het idee van deze theosofische schilder was de geschilderde lijnen voor het oog van de kijker onzichtbaar te laten doorlopen buiten het stoffelijk doek.) Dit deel bevat ook een twaalftoonreeks die heen en weer beweegt als een pendule van een klok. In de Tweede prelude was een vrolijk liedje te horen, waarbij het leek of Shalygin afscheid nam van zijn kindertijd. De muziek kent heel veel contrasten in de vorm van heel zacht en dan plotseling forte of eenvoudige muzikale lijnen die uitbarsten in enorme clusters, welke nog eens werden versterkt door de pianist die het pedaal ingedrukt hield. Er waren verstilde momenten en plotselinge explosies van energie. Hoewel de componist zegt te zijn geïnspireerd door de muziek van Giya Kancheli en Olivier Messiaen, herkende ik ook vaak de belletjes en de meevibrerende boventonen van Arvo Pärt.
De 9 Preludes vormen samen een muzikaal drama in slow motion. Elke prelude is zelfstandig, maar vormen een grote boog; een drama in negen scènes; een contrast van Schaduw en Licht, gelijk aan de Liefde.
Shalygin als peutertje
Fetus Études (Nederland 2019-2024)
Na een kom borscht (bietensoep naar Oekraïens recept), iets sterkers of thee en koffie in de pauze, waren we in de tweede helft van het leven van Shalygin aangekomen. Hij schreef 9 Preludes rond zijn twintigste, en een kleine twintig jaar later Fetus Études. Hier klonk een veel evenwichtiger compositie van een componist die inmiddels zijn leeftijd en levenservaring heeft verdubbeld.
au vents sur la pointe des pieds (2019)
De geboorte van deze cyclus kondigde zich in 2019 zelf aan. Op een zonnige ochtend zat Shalygin thuis, in wat hij noemt zijn magische driehoek: stoel, bureau en piano. Terwijl hij een interview las, begon zijn linkerhand op de piano onbewust een langzame sequens te spelen, geordend in een polytonale reeks. In plaats van het werk te doen dat hij van plan was, werd hij gegrepen door het muzikale idee. Al snel werkte Shalygin de muziek uit en zo ontstond au vent sur la pointe des pieds, vrij vertaald ‘tenen die dansen in de wind’. Een lichtvoetige razendsnelle etude, die ook even snel weer met de wind wegwaait.
ANGEL (2020)
Een jaar later ontstond ANGEL al even spontaan doordat noot voor noot, akkoord voor akkoord binnen enkele dagen bij de componist opkwamen. Het werd voor Shalygin een onverwachte ritmische puzzel, doordat de sensatie van het luchtig zweven van een engel door het gebruik van zestienden al snel verdween. Door elke zware tel (beat) te verdelen in vijf gelijke delen en op sommige momenten de tel in drie gelijke delen te verdelen, ontstond er een soort gewichtloosheid. Zoals een engel die zijn vleugels uitspreidt in een uitdijende muzikale wereld. Zelf ervoer ik deze muziek als een roos die haar bladeren openvouwt en ik dacht de muziek in de tekening in het nieuwe cd-boekje te herkennen, waar op een man- en vrouwenlichaam zich als een varen ontrolt. Als toegewijde herinnering aan de muziek van Giya Kancheli heeft ANGEL een buitenaards karakter gekregen. Wanneer de pianist zich ritmisch strak houdt aan het mathematische materiaal, ontstaat er een soort bevrijding, voor wie dat kan horen. (au vents sur la pointe des pieds en ANGEL zijn onderaan dit artikel te beluisteren.)
TO ALL ALIVE
Deze etude lijkt bedrieglijk eenvoudig maar verwacht van de pianist dat deze acht minuten lang herhalende akkoord reeksen speelt, waarbij elk akkoord moet klinken of het de laatste is. De muziek klonk als een groot architectonisch bouwwerk dat langzaam veranderde. Door de grootsheid en lang doorklinkende snaren in de klankkast van de vleugel, gaf de muziek een dramatisch en dreigend gevoel die Baryshevskyi uitstekend wist over te brengen.
TO ALL IN LOVE
Iedereen die verliefd is geweest, weet dat het heerlijke lichte gevoel nooit blijft voortduren en de liefde ook zijn pijnlijke schaduwkanten kent. Een levenservaring van ieder mens die Shalygin in deze etude heeft proberen te vangen met zoete gewichtsloze klanken en bitterzoete klanken van het bewustzijn dat de eerste verliefdheid van voorbijgaande aard is.
TO ALL RESURRECTED
Deze etude begint met ijzige koude helder aangeslagen gebroken akkoorden, die langzaam evalueren in de vloeibare hitte van magma in een vulkaan. Pianist Baryshevskyi beschrijft dit werk als de meest krachtige compositie die Shalygin ooit voor piano heeft geschreven. De componist zelf vertelde dat TO ALL RESSURECCTED nooit was ontstaan wanneer hij Baryshevskyi met zijn uitzonderlijke techniek, verfijnde muzikaliteit en gepassioneerde liefde voor hedendaagse muziek, niet had leren kennen. Er ontstond wederom een dramatisch bouwwerk waarin het herrijzen (van de Oekraïne) krachtig werd neergezet. Inmiddels verwachtte ik dat de pianist na zijn olympische- krachtvertoning en concentratie, van uitputting naast de vleugel zou vallen. Dat gebeurde niet, maar het scheelde niet veel.
CD opname en presentatie.
Shalygins veertigste verjaardag werd ook gevierd met een cd opname van al zijn werken voor piano, die in de pauze en na afloop te koop was. Baryshevskyi heeft de muziek opgenomen in het HaagsPianoHuis en in de Steppenwolf studio met de Russische pianist Slava Poprugin als opnameleider én kok van heerlijke diners! De muziek is goed opgenomen, maar vraagt toch om een live-uitvoering, waarbij je als luisteraar de adembenemende stiltes en de explosies aan klanken die Baryshevskyi weet te creëren op de vleugel in je lichaam en hart kan laten binnendringen. Eigenlijk is het onbeschrijfelijk wat er die avond op 1 februari in Den Haag gebeurde, maar na afloop ontstond er een ongelooflijk applaus, die onderaan dit artikel te zien en beluisteren is.
Dezelfde ervaring had ik in 2012 bij de uitvoering van Shalygins Letters to Anna, a Symphony for solo violin (2009-2010), gespeeld door Emmy Storms tijdens het Gaudeamus Festival, die tot onze verbijstering bij de Competitie slechts een Honorable Mention ontving. De toekomst zal het ons leren, maar ik denk dat er een kans bestaat dat het repertoire van Maxim Shalygin tot de groten der aarde kan gaan behoren.
Herhaling
Wie dit zeer speciale concert nog een keer wil meemaken krijgt de kans op zondag 2 maart 2025 om 17.00(!) uur in het Pianola Museum te Amsterdam. Dan wordt de cd officieel gepresenteerd. Op het hoesje is een foetus getekend waarbij het hart zich buiten het lichaam bevindt, van waaruit een bloem tot bloei komt. Ik weet niet of dit metafysisch bedoeld is, maar gezien de tekst van Jean Luc Godard die eronder staat gedrukt, denk ik dat het een uiting van verdriet is over de situatie in de Oekraïne: ‘We zijn nooit verdrietig genoeg om van de wereld een betere plek te maken’. TO ALL ALIVE!
Suus Blanke
INFO:
Classical Now viert op 22 en 23 maart 2025 de tachtigste verjaardag van de Nederlandse componist Klaas de Vries.
Website Maxim Shalygin
Website Antonii Baryshevskyi
https://www.antoniibaryshevskyi.com/
Kaarten voor cdpresentatie To All Alive op 2 maart 2025:
Het enorme slotapplaus van het concert TO ALL ALIVE op 1 februari 2025
https://www.youtube.com/watch?v=eF2hFfhqviM
Au vent sur la pointe des pieds van Shalygin gespeeld door Baryshevskyi:
https://www.youtube.com/watch?v=kDwUQywQ8ps
ANGEL van Shalygin gespeeld door Baryshevskyi
https://www.youtube.com/watch?v=ZPX5G-YqXoY&list=TLPQMDQwMjIwMjUEmlN2hiwJlg&index=1